Steden en gemeenten

De gemeente is één van de bestuursniveaus waarmee de burger het vaakst in contact komt. Haar taken en bevoegdheden werden voor het eerst vastgelegd met het decreet van 14 december 1789 en het besluit van 19 frimaire jaar IV. Na de onafhankelijkheid vormde achtereenvolgens de Gemeentewet van 1836 en de ‘Nieuwe Gemeentewet’ (1988) het wettelijk kader. Sinds 2002 zijn de gewesten bevoegd voor de organieke wetgeving van de gemeenten. Tot 1980 stond de gemeente onder toezicht van de provinciale en nationale overheden. Vandaag is er een bevoegdheidsverdeling tussen de federale en gewestelijke overheid. De gemeente wordt geleid door de burgemeester, die ook hoofd van de politie is. Hij of zij wordt bijgestaan door een college van schepenen, gekozen uit de gemeenteraad. België telt vandaag 589 gemeenten. Voor de grootschalige fusies in de jaren 1970 – dus voor een groot deel van de Belgische geschiedenis – waren dat er 2359. De gemeente had / heeft onder meer bevoegdheden inzake het beheren van de eigen goederen, instellingen en personeel; gemeentelijke inkomsten en uitgaven; burgerlijke stand; de erkende erediensten; de openbare orde; de gezondheid en veiligheid in openbare plaatsen; ruimtelijke ordening en leefmilieu; openbare werken; militie; onderwijs; verkiezingen; … De bronnen bewaard in de gemeente- en stadsarchieven weerspiegelen logischerwijs deze taken. Belangrijke algemene bronnen zijn vooreerst de (soms uitgegeven) notulen en processen-verbaal van de gemeenteraad en het schepencollege (vaak thematisch geïndexeerd). Verder verwijzen we ook naar allerhande administratieve verslagen en algemene briefwisseling. De bronnenreeksen van de burgerlijke stand (vb. geboorte-, huwelijks- en overlijdensaktes, bevolkingsregisters, registers van aankomst en vertrek) zijn cruciaal voor historisch onderzoek naar personen. Relevant voor deze gids zijn o.a. de vreemdelingenregisters (sinds 1933) en de vreemdelingendossier(tje)s bewaard in sommige grotere steden. Van groot belang zijn natuurlijk de rekeningen, briefwisseling en andere stukken over de erkende erediensten. Ze bevatten informatie over de werking, de budgetten en het patrimonium maar ook de benoeming van bedienaars van de erediensten, giften aan de religieuze gemeenschappen, allerhande conflicten, … Bouwdossiers en dossiers inzake milieuvergunningen bevatten informatie en doorgaans ook plannen van gebouwen. Ten slotte vinden we in heel wat gemeente- en stadsarchieven specifieke reeksen bronnen terug over het bestuur tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Hier noteren we o.a. de verschillende anti-Joodse verordeningen, stukken inzake de spoliatie van Joden, het zgn. ‘Jodenregister’, briefwisseling over de implementatie van de anti-Joodse politiek, …