Rijksweldadigheidskolonies

Al in de Franse tijd bestonden in ons land instellingen om landloperij en aanverwante fenomenen te bestrijden. Vanaf de jaren 1820 zien we stap voor stap het ontstaan van een echt semi-penitentiair en penitentiair systeem van bedelaarsgestichten, landbouwkolonies, toevluchtshuizen, centra voor zwakzinnigen en geesteszieken, interneringscentra voor minderjarige delinquenten, … bedoeld voor de opvang en disciplinering van mensen die aan de marge van de maatschappij stonden. Vaak werden de geïnterneerden aan het werk gezet in landbouwbedrijven of in de industriële productie (in de werkplaatsen). Dergelijke instellingen, die onder toezicht stonden van het Ministerie van Justitie, werden opgericht in Sint-Andries-Brugge (vanaf 1805), Hoogstraten (1810), Rekem (1880), Merksplas (1823) en Wortel (1822). Deze twee laatsten zouden de belangrijkste worden. De aard van de populatie (vb. mannelijke of vrouwelijke gedetineerden, vreemdelingen, …), de taken, de functionering, beheersstructuur e.d. veranderden sterk doorheen de 19de en 20ste eeuw en waren zeer nauw verbonden met de snel wijzigende sociale wetgeving. Vooral de nieuwe wetten op de landloperij (in 1866 en 1891) bliezen nieuw leven in de kolonies. De centra in Merksplas in het bijzonder genoten van de vernieuwde investeringen en uitbreidingswerken (in de jaren 1870-1880). In de eerste helft van de 20ste eeuw (o.a. in 1911 en 1923) werden de instellingen verregaand hervormd. Niet alleen de sociale wetgeving van de jaren 1920 speelde hierin een rol, ook de medicalisering (cfr. de oprichting van een ‘bijzondere geneeskundige dienst voor antropologisch onderzoek’ in Merksplas) was in volle opmars. Interessant om te vermelden is dat de directeurs van de Rijksweldadigheidskolonies ook aan het hoofd stonden van een aantal verwante maar quasi autonome instellingen. In Merksplas waren het er acht in totaal o.a. het interneringscentrum voor vreemdelingen (1940-1945), de strafinrichting (1920-1970), het Joods vluchtelingencentrum (1938-1940), … Tegen de tweede helft van de 20ste eeuw, en zeker met de afschaffing van de wet op de bedelarij (1993) raakte dit soort instellingen meer en meer in onbruik. De centra in Wortel bijvoorbeeld werden opgedoekt in 1993. De gebouwen in Merksplas doen vandaag dienst als ‘Centrum voor Illegalen’.