Naczelne Prezydium Prowincji Pomorskiej w Szczecinie

Reformy państwa pruskiego z początku XIX w., zwane w historiografii reformami Steina i Hardenberga, objęły również administrację prowincjonalną. W myśl rozporządzeń z grudnia 1808 r. najwyższym urzędem na terenie każdej prowincji miał być nadprezydent. Kompetencje nowego urzędu określały go, po pierwsze, jako reprezentanta władz centralnych, kontrolującego całą administrację prowincjonalną, po drugie, jako władzę wykonawczą zleceń centralnych oraz swoich zgodnych z kompetencjami wreszcie, po trzecie, jako organ doradczy (konsultatywny) rejencji. Na Pomorzu, podobnie jak w innych pruskich prowincjach, rzeczywista organizacja urzędu nadprezydenta oraz dokładne określenie jego terytorialnego zasięgu nastąpiły w 1815 r. na podstawie rozporządzenia z 30 kwietnia. W początkowym okresie istnienia był on zarówno reprezentantem władz centralnych, nadzorował pracę administracji, jak i wspierał rejencję. W związku z oszczędnościami urząd nadprezydenta połączono personalnie ze stanowiskiem prezesa rejencji szczecińskiej. Kompetencje nadprezydentów zdecydowanie umocniła instrukcja z 23 X 1817 r. Odtąd mieli oni prawo, nie ingerując bezpośrednio w sprawy rozstrzygane przez rejencje, nadzorować i kontrolować pracę jej urzędników. Wzmacniało to uprawnienia kontrolne nadprezydentów nad całą administracją prowincjonalną. Jednocześnie każdy z nich stawał się bezpośrednim zwierzchnikiem wszystkich instytucji ogólnoprowincjonalnych. Mimo ewidentnego wzmocnienia wspomniany urząd miał być w swym charakterze organem koordynującym, kontrolującym i reprezentującym, nie stanowiąc jeszcze szczebla w ścisłej hierarchii administracyjnej: landrat - rejencja - władze centralne. Wyraźna zmiana nastąpiła dopiero w 1825 r. (instrukcja z 31 grudnia). Od tego momentu nadprezydent reprezentował króla na terytorium prowincji, był przedstawicielem państwa w sprawach stanowych (na sejmie prowincjonalnym), reprezentował interesy prowincji wobec króla i władz centralnych, kierował wszystkimi sprawami wspólnymi dla prowincji, nadzorował administrację państwową i działalność samorządu, rozstrzygał skargi i zażalenia na niższe organy administracyjne, wykonywał polecenia władz centralnych, był instancją w konfliktach kompetencyjnych, wreszcie podlegały mu wszystkie urzędy o charakterze prowincjonalnym. Instrukcja z 1825 r. spowodowała, że urząd nadprezydenta stał się oficjalnie instancją administracyjną pośredniczącą między ministrem spraw wewnętrznych a rejencjami. Odtąd uzyskał on zakres władzy podobny do departamentu rządowego do spraw prowincji (istniejące do początku XIX w.). Ponadto nadprezydent uczestniczył w obradach Rady Państwa, a jako mąż zaufania rządu stawał się narzędziem centralizmu biurokratycznego o szerokich kompetencjach. W następnych latach administracja na szczeblu prowincji nie uległa większym przekształceniom, zachowując podstawowe kompetencje ustalone w połowie lat dwudziestych XIX w. Wyraźne zmiany nastąpiły dopiero w latach siedemdziesiątych XIX w. Nastąpiło wówczas rozgraniczenie kompetencji państwa i konsystorza w prowincjonalnym kolegium szkolnym. Z wydziału konsystorza kolegium to przekształciło się w osobny urząd działający pod przewodnictwem nadprezydenta. Ponadto w tym czasie w ramach interesującej nas instytucji zaczął działać referat inspekcji fabrycznej, którego sprawozdawczość obejmowała stosunki w większych firmach na Pomorzu. Wreszcie ustawy z lat 1880 i 1883 oddzieliły stanowisko nadprezydenta od stanowiska prezesa rejencji, rezydującego w stolicy prowincji. Postanowienia te ostatecznie usankcjonowały istnienie dwóch urzędów administracji szczebla pośredniego. Z drugiej strony już w latach osiemdziesiątych XIX w. liberalni politycy postulowali, aby dla polepszenia sprawności biurokracji, dokonać wyboru pomiędzy zachowaniem drugiej instancji administracji bądź na szczeblu prowincji, bądź okręgu rejencyjnego. Mimo to urząd nadprezydenta pozostał nie zmieniony i pod koniec XIX w. sprawował nadal kontrolę nad całą administracją prowincjonalną (władza administracyjna) oraz dzierżył władzę polityczną i sądowniczą (sądownictwo administracyjne). W wypadku zagrożenia wojennego lub klęsk żywiołowych omawiany urząd stawał się najwyższą władzą cywilną na obszarze swego działania. W sprawach sądownictwa administracyjnego nadrezydent pełnił rolę drugiej instancji w przypadku sporów pomiędzy rejencjami, rejencjami a władzami policyjnymi, wreszcie władzami policyjnymi a landratami. Natomiast w przypadku szczebli powiatowego, miejskiego czy gminnego decyzje urzędu były ostateczne. Naczelne prezydium na swoim terenie sprawowało także władzę zwierzchnią nad Kościołem protestanckim i katolickim, gminami żydowskimi, różnego rodzaju związkami i instytucjami prowincjonalnymi oraz kolegium szkolnym i całym szkolnictwem. Dopiero w dobie republiki weimarskiej podjęto próby reform m.in. Naczelnego Prezydium Prowincji, które jednak nie powiodły się z przyczyn finansowych. Na szczeblu prowincjonalnym zamierzano wówczas utworzyć z połączonych urzędów nadprezydenta i rejencji jedną instancję znajdującą się pomiędzy władzami powiatowymi a ministerstwami. W tej sytuacji istotne zmiany w organizacji interesującego nas urzędu zaszły w latach trzydziestych XX w. W myśl zarządzenia z 3 IX 1932 r. nadprezydent stawał się stałym przedstawicielem rządu na prowincji. Czuwał nad całokształtem spraw politycznych, gospodarczych, socjalnych i kulturalnych. Wszystkie urzędy prowincjonalne były zobowiązane do składania mu informacji na interesujące go tematy. Nadprezydent pod nadzorem ministra oraz przy współpracy z radą prowincjonalną nadzorował także administrację samorządową i wszystkie urzędy, których zakres działalności wykraczał poza granicę jednej rejencji. W okresie nazistowskim, w związku z łączeniem stanowisk państwowych z funkcjami partyjnymi, urząd nadprezydenta był pełniony przez gauleitera. Akta Naczelnego Prezydium Prowincji Pomorskiej trafiły do archiwum szczecińskiego w kilku dopływach. Pierwszy z nich znalazł się w magazynach archiwalnych w 1871 r. Następne przekazywano sukcesywnie w latach 1883, 1925, 1931, 1939 (dwa akcesy) 1942 i w 1944 (Landeskulturabteilung). Jednocześnie w obawie przed nalotami alianckimi od 1942 r. rozpoczęto rozśrodkowanie szczecińskiego zasobu archiwalnego. Akta Naczelnego Prezydium Prowincji Pomorskiej wywieziono w latach 1943-1944 w większości do Niepoględzia i Endingen. Po 1945 r. archiwalia, znajdujące się w Niepoględziu, sprowadzono do Szczecina, porządkując je ostatecznie w 1971 r. Natomiast archiwalia z Endingen trafiły do Greifswaldu, gdzie są przechowywane do dnia dzisiejszego.