Vught, Konzentrationslager Herzogenbusch

Als enige concentratiekamp in Nederland viel Kamp Vught rechtstreeks onder het SS-Wirtschaftsverwaltungshauptamt in Berlijn. Het begon te functioneren in januari 1943, nadat gevangenen uit kamp Amersfoort het kamp in gereedheid hadden gebracht. In Vught was een apart gedeelte als Judendurchgangslager ingericht. Daarnaast bevonden zich onder de circa 30.000 gevangenen onder meer verzetsmensen, onttrekkers aan de arbeidsinzet en Jehovah's Getuigen.

Enkele inventarisnummers van dit archief zijn beperkt openbaar. Details staan vermeld in de rubriek "openbaarheid".

unittitle

titel deelcollectie

Collectie gevangenissen en Kampen - deelcollectie Vught, Konzentrationslager Herzogenbusch.

origination

collectievormer

De deelcollectie is gevormd tijdens de verzamel- en onderzoekswerkzaamheden van het toenmalige Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD). Daarnaast zijn bijdragen geleverd in de vorm van schenkingen.

physdesc

omvang

24 meter (1170 inventarisnummers)

citeer- en aanvraaginstructie

Archiefstukken uit deze deelcollectie kunnen in de studiezaal van het NIOD worden aangevraagd onder vermelding van: deelcollectie 250g, inv.no. ...

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient de deelcollectie tenminste eenmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna volstaat een verkorte aanhaling:

volledig: Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Collectie Gevangenissen en Kampen - deelcollectie Vught, Konzentrationslager Herzogenbusch, inv.no. ...

verkort: NIOD, Collectie G&K - deelcollectie Vught, inv.no. ...

langmaterial

taal van de archiefbescheiden

De archiefstukken zijn hoofdzakelijk Nederlandstalig. Enkele stukken zijn in het Duits, Engels of Frans gesteld.

appendix_glossary

gebruikte afkortingen

P.M.

Modelkamp voor de SS

Enige weken nadat medio juli 1942 de eerste deportatietrein vanuit Westerbork was vertrokken, viel het besluit een tweede kamp voor Nederlandse joden in te richten. Dit kamp, vanwege de locatie doorgaans Kamp Vught genoemd, zou het verzamelpunt moeten worden van voorlopig van transport vrijgestelde joden . Terwijl de kampingezetenen van Westerbork doorgaans rechtstreeks naar het oosten op transport gesteld werden, moesten de geschoolde joodse ambachtslieden in Kamp Vught werkzaamheden uitvoeren voor de Wehrmacht. In de eerste drie maanden van het bestaan heette het kamp dan ook formeel Auffanglager Herzogenbusch .

Het op 5 januari 1943 geopende kamp viel rechtstreeks onder het SS-Wirschafts- und Verwaltungshauptamt (WVHA) en was daarmee het enige concentratiekamp op Nederlands grondgebied. Een maand voor de ingebruikname stuurde de leider van het WVHA, Obergruppenführer Oswald Pohl, een rondschrijven aan zijn chef Reichsführer Heinrich Himmler met als onderwerp "Übernahme des Lagers Vught bei Hertogenbosch als Konzentrationslager". In deze brief liet Pohl weten dat het nieuwe kamp "vom Reichskommissar als Durchgangslager für die auszusiedelnden Juden erbaut" was . De chef van de Gestapo, Gruppenführer Heinrich Müller, bevestigde op 18 januari 1943 dat het kamp "vorerst als Durchgangslager für die laufende Aussiedlungsaktion benutzt" moest worden .

Ondanks de misleidende benaming opvangkamp, was Kamp Vught dus van het begin af aan bedoeld als een doorgangskamp. Niet alleen was het de hoogste politiechef in Nederland, Obergruppenführer H.A. Rauter erom te doen de schijnveiligheid van een "Sperre" in stand te houden, ook beoogde hij het Nederlandse volk als Germaanse broederstam te winnen voor het nationaal-socialistische gedachtegoed. Voor een concentratiekamp kende Kamp Vught een mild regime, wat Rauter de uitspraak ontlokte dat het kamp "als Musterbetrieb der SS überhaupt gelten kann" . Op 3 februari 1944 gaf hij Reichsführer Heinrich Himmler een rondleiding door zijn modelkamp. Weliswaar waren de bestraffing en mishandeling van de gevangenen minder willekeurig dan in Duitse kampen, niettemin stierven 383 gevangenen en werden 450 Polizeihäftlingen geëxecuteerd in de zomer van 1944. Van de circa 30.000 gevangenen die Kamp Vught heeft geteld, wisten er negentig te vluchten .

Het complex met 36 woon- en slaapbarakken en 23 werkbarakken is gefinancierd met onteigend joods kapitaal. Het eerste half jaar fungeerde een deel als provisorisch noodhospitaal totdat in juli 1943 een kampziekenhuis (Krankenbau) werd ingericht met een aparte mannen- en vrouwenafdeling en operatiezaal. Nederlandse en Belgische gevangenartsen hadden de leiding . Eind 1943 kreeg Vught een crematorium en een gevangenis met 150 cellen .

In de gevangenis (de Bunker) heeft zich een gebeurtenis afgespeeld die bekend is geworden als het bunkerdrama. Als strafmaatregel waren 74 vrouwen in de nacht van 15 op 16 januari 1944 in één cel gepropt. De volgende ochtend bleken tien van hen overleden .

Naoorlogse opname van de bunker.

De eerste kampcommandant, SS-Hauptsturmführer Karl Walter Chmielewski, werd begin oktober 1943 wegens incompetentie vervangen door SS-Hauptsturmführer Adam Grünewald. Als gevolg van het bunkerdrama moest deze eind januari 1944 het veld ruimen. De derde kampcommandant was SS-Sturmbannführer Hans Hüttig die evenals zijn beide voorgangers ervaring had opgedaan in Duitse concentratiekampen.

Het kamp was omgeven door een dubbele prikkeldraadversperring en een gracht, waarover 24 wachttorens uitkeken . De bewaking was in handen van de 4e en 5e compagnie van het SS-Wachbataillon Nord-West. Voor de interne kamporganisatie was een kampoudste aangesteld die werd bijgestaan door tachtig gevangenen die uit verschillende Duitse concentratiekampen waren overgekomen. Deze Duitse Kapo’s droegen voor het merendeel de groene driehoek van criminele gevangenen .

Naoorlogse luchtopname van Kamp Vught. Goed zichtbaar is het gebouw met de toegangspoort met daarachter de appèlplaats. In het verlengde hiervan ligt de "bunker", het hogere rechthoekige gebouw achterin het kamp. Tussen de bomen, in een kruis gebouwd, liggen de barakken waar de SS-bewaking was gelegerd.

De ontberingen die de gevangenen met name in de eerste maanden moesten doorstaan, werden vanaf mei 1943 enigszins gecompenseerd door de wekelijkse aanvoer van pakketten. Door tussenkomst van twee inwoonsters van Vught, de dames C.E. van Beuningen-Fentener van Vlissingen en E. Timmenga-Hiemstra, konden familieleden voedingspakketten aan hun gevangen verwanten sturen.

Het concentratiekamp Vught heeft negentien maanden bestaan totdat de gevangenen in de chaotische periode rond Dolle Dinsdag geëvacueerd werden. Op 5 september 1944 werden de mannelijke Schutzhäftlinge in goederentreinen naar Sachsenhausen gevoerd. De volgende dag volgde een tweede groep; in totaal werden 2.880 mannen naar Sachsenhausen gebracht, de 653 vrouwen gingen naar Ravensbrück .

Na de massale ontruiming bleven alleen nog de gijzelaars achter. Zij zagen twee nieuwe groepen gevangenen binnenkomen. Nog dezelfde dag dat het laatste transport de poort verliet, arriveerden ongeveer tweehonderd gijzelaars uit St. Michielsgestel en Haaren. Lang zouden zij niet blijven want een week later, op 13 en 14 september, werden alle gijzelaars vrijgelaten of overgeplaatst naar Kamp Amersfoort . Op 12 september kwamen de eerste geallieerde soldaten in het kamp, niet als bevrijder maar als krijgsgevangene. In totaal verbleven 161 krijgsgevangenen in Vught .

Langer dan een week hebben de geallieerde gevangenen niet in het kamp gebivakkeerd. Op 20 september wisten enkele installateurs en politieagenten vliegtuigbommen onschadelijk te maken waarmee de Duitsers het kamp wilden opblazen . Twee dagen later werd het kamp overgenomen door het Nederlandse Rode Kruis. Op 26 oktober 1944 trokken de Canadezen binnen en richtten het terrein in als reparatiewerkplaats voor tanks; een deel van het kamp diende als strafkamp voor disciplinair gestrafte militairen. Enkele barakken boden onderdak aan inwoners van Den Bosch die hun zwaar beschadigde huizen hadden moeten verlaten. Tussen 14 en 19 november arriveerden meer dan zesduizend Duitse burgers uit het grensgebied, die door de geallieerden uit de frontzone waren geëvacueerd .

In dezelfde periode werden de eerste gevangen genomen collaborateurs en andere van landverraad verdachte personen binnengebracht. Tot mei 1945 zouden circa tienduizend Nederlandse geïnterneerden en Duitse evacués naast elkaar in het Bewarings- en Verblijfkamp Vught leven. Voor de bewaking zorgden leden van de Binnenlandse Strijdkrachten, in februari nog geen driehonderd man sterk . De laatste geïnterneerden verlieten het kamp op 15 januari 1949. Vanaf 1951 vonden Molukse KNIL-militairen onderdak in de woonbarakken. Tegenwoordig biedt het terrein van het voormalige kamp Vught ook plaats aan een geniekazerne, een penitentiaire inrichting en het Nationaal Monument Kamp Vught dat op 18 april 1990 werd geopend door koningin Beatrix.

Kampafdelingen en arbeidscommando's

De gevangenen van Kamp Vught werden ondergebracht in verschillende afdelingen of arbeidscommando's. Sommige hiervan hebben slechts kort bestaan omdat ze voor een specifieke groep bedoeld waren.

Schutzhaftlager
Op 13 januari 1943 arriveerden de eerste gevangenen in Kamp Vught. De groep, bestaande uit 250 mannen die uit Kamp Amersfoort waren overgeplaatst, kreeg onderdak in het zogeheten Schutzhaftlager . In totaal werden circa 12.000 gevangenen ter bescherming van de staatsveiligheid vastgehouden in preventieve hechtenis. Onder deze Schutzhäftlinge bevonden zich verzetsmensen, joden die anti-joodse maatregelen hadden overtreden, mensen die joden hadden helpen onderduiken, Jehovah's Getuigen, verspreiders van illegale geschriften, onttrekkers aan de arbeidsinzet en boeren die aan de April-Meistakingen hadden deelgenomen. Het merendeel van de gevangenen in het Schutzhaftlager was echter niet om politieke redenen opgepakt maar zat vast wegens economische delicten. Onder de kampbevolking bevonden zich zwarthandelaren, zwartslachters en mensen die goederen van de Wehrmacht hadden gestolen . Ook bevonden zich ongeveer duizend Belgen en tweehonderd Fransen in het kamp.

Zo'n 4.500 Schutzhäftlinge, doorgaans verzetsstrijders, werden naar kampen als Sachsenhausen, Neuengamme en Dachau doorgestuurd. Ongeveer zestig procent van de Schutzhäftlinge werd echter vrijgelaten zodra hun straf erop zat of kreeg amnestie.

Judendurchgangslager
De eerste joodse gevangenen arriveerden op 16 januari 1943 vanuit de Joodse Schouwburg in Amsterdam. Deze 450 Amsterdammers hadden vanwege hun gespecialiseerde vakkennis in de diamant- of textielindustrie een voorlopige vrijstelling van deportatie.

In het Judendurchgangslager was een joods zelfbestuur toegestaan waardoor de SS-bewaking zich nauwelijks met interne aangelegenheden bemoeide. Aanvankelijk mochten zij hun bezittingen behouden en hoefden zij geen gedwongen arbeid te verrichten. Gaandeweg werden zij meer als reguliere gevangenen behandeld en werden zij ingedeeld in werkcommando's, kregen gevangeniskleding en werden kaal geschoren . Een binnendienst werd opgericht die het corvee voor de barakken samenstelde terwijl de buitendienst verantwoordelijk werd gesteld voor het halen van eten en drinken. Ook was er een Ordedienst (OD) die toezicht hield op het kampterrein en later assistentie verleende bij transporten. Daarnaast werden magazijnen opgericht waar goederen en levensmiddelen werden opgeslagen die de Joodse Raad toezond .

Nadat in het voorjaar enkele duizenden joden uit de provincies waren binnengebracht, bereikte het Judendurchgangslager in mei met 8.600 personen de hoogste bevolkingsdichtheid. In juni en november 1943 werd het merendeel van hen via Kamp Westerbork gedeporteerd, waarna alleen de Diamantgruppe en het Philips-Kommando achter bleven.

De Diamant-Gruppe bestond uit gespecialiseerde diamantbewerkers die in het Judendurchgangslager een slijperij moesten opzetten. Later werden zij alsnog, met hun gezinnen, naar Westerbork overgebracht.

Tussen medio februari 1943 en medio juni 1944 werkten duizenden joodse en niet-joodse gevangenen in het grootste arbeidscommando in het kamp: de Philips Speciale Werkplaats Vught, beter bekend als het Philips-Kommando . Op 3 juni 1944 werden alle 496 Philips-gevangenen op transport gesteld naar Auschwitz waar zij op 6 juni 1944 aankwamen. De voltallige groep werd in het kamp opgenomen. De mannen kregen de kampnummers 188926 tot en met 189024 en werden ondergebracht in het "Stammlager". De vrouwen, die de kampnummers 78253 tot en met 78533 en 81735 tot en met 81850 kregen, kwamen terecht in de barakken van Birkenau.

Studentenlager
Als represaille voor de aanslag op de vooraanstaande NSB'er H.A. Seyffardt werden op 6 en 9 februari 1943 zeshonderd studenten en twaalfhonderd zogeheten "Plutocratenzoontjes" gearresteerd en als gijzelaar in Kamp Vught vast gehouden. De studenten waren afkomstig van de Technische Hogeschool in Delft, de Landbouwhogeschool in Wageningen en de Universiteiten in Amsterdam en Utrecht. Met Plutocratenzoontjes werden de jongere gezinsleden aangeduid van welgestelde families die zich anti-Duitse of anti-nationaalsocialistisch hadden opgesteld.

Na enkele weken werd het merendeel van hen vrijgelaten, 180 studenten werden voor de arbeidsinzet naar Duitsland overgebracht. Het Studentenlager heeft alleen tussen februari en april 1943 bestaan .

Geisellager
Gelijktijdig met het Studentenlager ontstond het Geisellager. Tot de ontruiming van het kamp begin september 1944 werden hier zo'n zeshonderd gijzelaars vastgehouden. Zij waren onder te verdelen in strafgijzelaars die werden vastgehouden uit vergelding voor activiteiten van het verzet en "Sippengeisler": familieleden van voortvluchtigen die door de Duitse politie gezocht werden. De vrouwen en kinderen onder hen werden ondergebracht in het Frauenkonzentrationslager.

Later kwamen hier nog de burger-gijzelaars uit Haaren en St. Michielsgestel bij, onder hen ook de zogeheten Indische gijzelaars .

Frauenkonzentrationslager
Een door prikkeldraad afgesloten deel van het Schutzhaftlager deed vanaf mei 1943 dienst als Frauenkonzentrationslager. Behalve vrouwelijke arrestanten werden ook joodse vrouwen en echtgenoten en kinderen van gijzelaars in het FKL ondergebracht. De aanblik van honderden vrouwen bracht zoveel beroering teweeg onder de mannelijke kampbevolking, dat rietmatten aan het prikkeldraad gehangen moesten worden . Voor de bewaking waren 34 vrouwelijke "Aufseherinnen" aangesteld.

Polizeiliches Durchgangslager
Met het vertrek van het merendeel van de joodse kampingezetenen in de zomer van 1943 kwam ruimte vrij voor het toenemend aantal gevangenen dat in afwachting was van berechting. Deze Untersuchungshäftlinge werden vanaf augustus 1943 ondergebracht in het Polizeiliches Durchgangslager. Dit gedeelte werd met prikkeldraad van de rest van het kamp afgesloten en de gevangenen mochten geen post en levensmiddelenpakketten ontvangen. In totaal verbleven hier vierduizend mannen en vijfhonderd vrouwen.

Een aparte groep vormden de 1.500 gevangenen die na de geallieerde invasie in Normandië op 6 juni 1944 uit het Scheveningse Oranjehotel werden geëvacueerd. Deze groep bestond voornamelijk uit verzetsmensen en werd in het zogeheten SD-Lager opgesloten, streng gescheiden van de andere gevangenen. De zwaarste gevallen onder hen werden in de bunker ondergebracht .

Neergestorte Amerikaanse vliegtuigen die door het Luftwaffe-kommando gesloopt werden.

Binnencommando's
De gevangenen werden tewerkgesteld in verschillende werkcommando's. In het kamp zelf bestonden
* het Philips-Kommando waar circa 1.200 kampingezetenen radio-apparatuur vervaardigden;
* het Lufwaffe-Kommando waar zo’n vijfhonderd gevangenen in acht barakken neergestorte vliegtuigen ontmantelden;
* het Drucker-Kommando werd in mei 1943 opgericht om aanplakbiljetten te vervaardigen bij een eventuele staking van het personeel van de Algemene Landsdrukkerij. De gevangen drukkers en typografen maakten onder meer kampgeld en kopieerden illegale bladen;
* het Bauernhof-Kommando waar zo’n 150 gevangenen in de landbouw werkten.
* het kommando lompensoorterderij voor de firma Menist en het vervaardigen van confectie en bont voor de firma Escotex.

Buitencommando's
De buitencommando's zijn onder te verdelen in vier categorieën :
* constructie- en reparatiewerkzaamheden op vliegvelden (Amersfoort, Arnhem, Eindhoven, Gilze-Rijen, Leeuwarden en Venlo);
* bouw van vestingen voor de kustverdediging (Moerdijk, Rosendaal);
* administratieve werkzaamheden voor de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD (Den Haag, Haaren, Sint-Michielsgestel);
* vervaardigen van gasmaskers in de Continental-fabriek te Den Bosch.

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie

Documentatie over bewakers en kampingezetenen kunt u aantreffen in de Collectie documentatie I Personen en de Collectie krantenknipsels I Personen. Hieronder vindt u een selectie uit deze en andere collecties.

Collectie krantenknipsels II Zaken, oorlog (dossier Joden - Vught, no. 1019)

Collectie krantenknipsels I Personen, naoorlogs (dossier K.W. Chmielewski, no. 9394)

Collectie krantenknipsels I Personen, naoorlogs (dossier H. Hüttig, no. 5017)

Collectie krantenknipsels I Personen, naoorlogs (dossier R. Boas-Koopman, no. 8505)

Collectie krantenknipsels I Personen, naoorlogs (dossier E. Timmenga-Hiemstra, no. 9483)

Collectie krantenknipsels II Zaken, naoorlogs (dossier Interneringskampen-Vught, no. 141)

Collectie krantenknipsels II Zaken, naoorlogs (dossier Concentratiekampen Vught, no. 1270)

Collectie krantenknipsels II Zaken, naoorlogs (dossier Philips-commando, no. 2540)

Archief 250m Afwikkelingsbureau Concentratiekampen

Archief 474 Hiemstra-Timmenga A.

Collectie 785 Notities voor het Geschiedwerk - no. 105: Hiemstra-Timmenga A., Enkele van de belangrijkste feiten over het Kamp Vught tijdens de bezetting (Dordrecht 1960)