Miasto Zamość

Zamość- miasto prywatne Zamoyskich, został założony przez Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w koronnego w 1580 roku. Podstawy prawne powstania i rozwoju Zamościa zawarte są w przywileju lokacyjnym wydanym przez Zamoyskiego w Jarosławcu w 1580 roku i potwierdzonym przez Stefana Batorego. Ustrój władz miejskich został ustalony w przywileju lokacyjnym. Zasadźcą i pierwszym wójtem został Wojciech Wnuk Sławiński, rajca sandomierski, który wraz z Morandem dźwigał trud tworzenia nowego organizmu miejskiego. Zamość otrzymał prawa według prawa magdeburskiego w formie już ustalonej w końcu XVI w. Władza wykonawcza została powierzona radzie, na której czele stał burmistrz, sądowa wójtowi działającemu wspólnie z radą. Oba te odłamy władzy miejskiej powstały drogą nominacji, w dalszych latach zaś drogą wyboru, dokonywanego przez tz. Comunitas, tj. połączoną radę, ławę i cechmistrzów wszystkich istniejących cechów na podstawie przywileju z 1601 r. Zamość jako miasto prywatne mimo posiadanego samorządu był podległy woli i władzy dziedzica , który należy to przypomnieć, urządzał swe posiadłości, jak udzielne księstwo, a Zamość jako jego stolica. Według przywileju lokacyjnego miejscem apelacji wyroków sądu radzieckiego był Lwów. Z uwagi jednak na dużą odległość między Lwowem i Zamościem i płynące stąd zwłoki z toczących się procesach, a także wobec rozrostu posiadłości i utworzenia z nich ordynacji na mocy sejmowej z 1589 roku i podniesienia swego społecznego stanowiska przez małżeństwo z Gryzeldą Batorówną /1583/. Jan Zamoyski ustanowił w 1604 r. na miejscu w Zamościu sąd apelacyjny nazwawszy go Trybunałem Głównym Zamojskim dla miast należących do Ordynacji tj. Zamościa, Szczebrzeszyna, Turobina, Tarnogrodu i Goraja. Sąd Trybunalski składał się z przedstawicielstwa zamku ? burgrabiego /zawsze szlachcic/, Akademii i miast mu podległych. Z Zamościa oprócz przedstawicielstwa sądu wójtowskiego, był też przedstawiciel prawa ormiańskiego uprzywilejowanego, bowiem Zamoyski , chcąc przyciągnąć do Zamościa Ormian, dozwolił im w 1589 r. na zorganizowanie własnych sądów. Żydzi, którym Zamoyski dał przywilej na przebywanie w Ordynacji, byli wyłączeni z pod sądów miejskich i poddani jurysdykcji sądu komisarskiego zamku zamojskiego, od którego wyroków była dopuszczona apelacja do Sądu Trybunalskiego. Przez utworzenie Trybunału, Zamoyski zespolił sądownictwo miejskie w jedną organizacyjną całość. Apelacja od jego dekretów była możliwa już tylko do sądu ordynata, jako najwyższego pana na tym terytorium. Od tej pory Zamość stał się ośrodkiem ordynacji, której teren rozciągał się w granicach województwa lubelskiego, bełzkiego i ziemi chełmskiej. Tu się zjeżdżała na sądy samego ordynatu szlachta wasalska i tu się odbywały sesje Rady Ekonomicznej Ordynacji. Do Zamościa ściągały przedsiębiorcze jednostki spośród kupiectwa rodzimego, a także Ormianie, Szkoci i Żydzi osiedlając się tam na stałe. Droga handlowa z Podola, Wołynia i Lwowa na północ i zachód kraju świeżo po założeniu Zamościa wytknięta, przyciągała na jarmarki zamojskie kupców zagranicznych z zachodu i wschodu Europy, a także z krajów Bliskiego Wschodu. W krótkim czasie po swych narodzinach Zamość stał się jednym z ośrodków handlowych czyniąc konkurencję zarówno Lublina, jak Lwowa. Zamoyski włączył w obręb warownego miasta swą rezydencję, kościół farny, podniesiony do godności kolegiaty, a rezydującym przy nim dziekanem ? infułatem, kapitułą, dużą ilością wikariuszy, to wszystko ku uświetnieniu swego otoczenia. Do tego samego celu służyć miała akademia, której powstanie datuje się w 1590 roku / Bulla Klemensa VIII /, drukarnia i całe świetne otoczenie, złożone z grona profesorów akademii i dworaków. Zamoyski chciał, by jego miasto rozsiewało promienie kultury i nauki na szerokie połacie województwa ruskiego, a nawet i poza jego granice. Pragnął też by obywatele jego wznosili się dzięki akademii, na coraz wyższe szczeble życia intelektualnego. Dał temu wyraz w końcowych wierszach przywileju na trybunał, wyrażając nadzieję, że młodzież zamojska, zdobywać będzie wiedzę i stopnie naukowe, a z czasem zasiądzie w fotelach sędziowskich Trybunału. Miasto uzyskawszy tak godne warunki, rozwijało się w następnych wiekach, mimo wojen XVII i XVIII wieku. Należy nadmienić, że fortyfikacje i załoga stały się na takim poziomie, że ani wojska kozacko-tatarskie, ani szwedzkie z czasów Potopu, miasta nie zdobyły. Upadek Zamościa spowodował pierwszy rozbiór Polski. Miasto zostało odcięte od swego północno-wschodniego zaplecza gospodarczego i centrów władzy administracyjnej, stając się kresowym miasteczkiem monarchii Habsburgów w kraju, którą władze austriackie nazwały Galicją. Tereny Ordynacji zostały rozdzielone między dwa państwa. Zamość przestał być siedzibą władz Ordynacji i siedzibą Trybunału Zamojskiego. Zaborcy narzucili nowy podział administracyjny ? cyrkuły, Zamość został siedzibą władz cyrkułu zamojskiego. Na potrzeby władz zajęto gmachy po zniesionych klasztorach franciszkanów, bazylianów, reformatorów i sióstr miłosierdzia, pałac ordynatów seminarium, gmach akademii, którą zniesiono tworząc na jej miejsce gimnazjum. Wspaniałe fundacje Zamoyskiego przestały istnieć. W latach wojen napoleońskich, Zamość po zdobyciu go przez wojska polskie pod dowództwem ks. Józefa Poniatowskiego, został przyłączony do Księstwa Warszawskiego i włączony do departamentu lubelskiego. Po utworzeniu w 1816 r. Królestwa Polskiego, kraj został podzielony na województwa i obwody, a te ostatnie na powiaty. Wśród miast obwodowych znalazł się i Zamość, jakkolwiek władze obwodu mieściły się w Janowie Ordynackim ze względu na forteczny charakter Zamościa. Nowa ustawa o podziale administracyjnym kraju z 1866 r. żadnych zmian odnośnie do Zamościa nie wniosła. Jest w dalszym ciągu miastem powiatowym przynależnym do gubernii lubelskiej. Zmianę przynosi rok 1912. Powiat zamojski został wówczas przyłączony do nowoutworzonej gubernii chełmskiej, a z nią znalazł się w granicach cesarstwa rosyjskiego, wydzielony z terenu kraju Przywiślańskiego, dawnego Królestwa Polskiego. W czasie pierwszej wojny światowej władze austriackie unieważniły akt powstania gubernii chełmskiej i przywróciły podział administracyjny gubernii lubelskiej z przed roku 1912-go. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Zamość został siedzibą władz starostwa powiatowego i taki stan jest do dnia dzisiejszego. Zamość powstał jako miasto prywatne i był nim do roku 1820-go. Na podstawie układu dokonanego dnia 14 sierpnia 1820 r. między rządem, a Stanisławem Zamoyskim, ten ostatni odstąpił krajowi swe dziedziczone miasto z obwodem 1200 sążni od fortecy Zamościa w koło rozciągającym się, a dekret cesarza Aleksandra I zamienił miasto Zamość na fortecę krajową jako miasto rządowe. W zamian za to Stanisław Zamoyski otrzymał dobra rządowe w województwie podlaskim i mazowieckim: Kołodziąż, Jadów, Niski, Planta, z kilkudziesięcioma folwarkami. Ustrój miasta oparty o prawo magdeburskie został w Księstwie Warszawskim zniesiony. Nową organizację gminy miejskiej wprowadził dekret Fryderyka Augusta z dnia 23 lutego 1809 roku. W Królestwie Polskim ustrój miast został oparty o Konstytucję, której artykuły dotyczące miast / 83 i 84 / zostały rozwinięte przez Radę Administracyjną w postanowieniu wydanym w grudniu1816 roku. Według tego postanowienia, na czele miast wojewódzkich stali prezydenci, a powiatowych burmistrze bezpośrednio zależni od Komisji Wojewódzkiej. Prezydenci byli mianowani przez króla, burmistrze na wniosek Komisji Wojewódzkiej przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji. Do władz miejskich należało czuwanie nad własnością miejską i zarządzanie nią, podawanie budżetów do zatwierdzenia Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych za pośrednictwem władz wojewódzkich, przestrzeganie bezpieczeństwa, porządku, dozór nad robotami publicznymi, utrzymywanie dróg, mostów, narzędzi straży ogniowej, zasiewów, zbiorów, spisu ludności, dbałość o jej zdrowie fizyczne i moralne, rozkwaterowywanie wojsk w pochodzie będących, pobór podatków. W dalszym uzupełnieniu art? 84 Konstytucji Królestwa Polskiego Rada Stanu postanowiła dnia 30 maja 1818 roku wprowadzić w każdym mieście urząd municypalny, w miastach wojewódzkich złożony z prezydenta i radnych, a w innych z burmistrza i ławników. Radni i ławnicy byli mianowani przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji z obywateli miejscowych, posiadających własną nieruchomość. Radni i ławnicy pełnili jednocześnie obowiązki kasjerów i sekretarzy miejskich, liczba ich nie mogła przekraczać czterech. Prezydenci, burmistrze i kasjerzy byli płatni, radni i ławnicy w zależności od dochodów miasta. Wysokość płacy oznaczona przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji. Komisja wojewódzka mogła zawiesić w czynnościach prezydenta, burmistrza i cały skład urzędu municypalnego, jeśli stwierdziła wykroczenia w ich obowiązkach. W 1842 roku ukaz carski zmienił nazwę ?urzędy municypalne? na ?magistraty? przy zachowaniu wszelkich atrybucji i prerogatyw urzędów dotychczasowych. Od tej pory urzędnicy magistratów w miastach gubernialnych byli mianowani przez gubernatorów, a w miastach powiatowych przez zarządy powiatowe. Dochody kas miejskich ekonomicznych składały się z opłat kanonów od handlujących i profesjonalistów pobór, których był dokonywany corocznie wg imiennej listy klasyfikacyjnej układanej przez urzędy municypalne miast. Rachunki kas miejskich miasta składały w Izbie Obrachunkowej, która została ustanowiona do sprawowania generalnej rachunkowości. Izba Obrachunkowa w porozumieniu z Komisją Rządową mogła wydawać przepisy dla urzędników kas odnośnie zdawania rachunków. Na miastach ciążyła powinność kwaterunkowa tj. obowiązek dawnych kwater wojskowych. Powinność tą regulowały dekrety Księcia Warszawsiego i postanowienia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego. Ciążył też obowiązek utrzymywania szkół elementarnych tzw. Powinność szkolna.Ukazem carskim z dnia 20 XII 1821 / 1 I 1821 zostały w Królestwie Polskim zniesione żydowskie kahały i zaprowadzone dozory boźnicze. Rozdziały składek i podatków żydowskich trudniły się urzędy municypalne, a Kasy Miejskie miały oddzielne księgi funduszów boźniczych. Okręgi dozorów boźniczych, utworzone na mocy postanowienia Rady Administracyjnej w 1830 r. załatwiały sprawy urzędów Stanu Cywilnego. Rady miejskie zostały powołane do życia na podstawie ukazu carskiego z dnia 14 /26/ III 1861 r. Skład i zakres ich działalności został określony ukazem z dnia 30 24 V/5 VI 1861. W/w ukaz ustalił, że zarząd miejski składa się z Rady Miejskiej, był zależny od rządu danego miasta ? radnych od 24 do 8 ? min. Magistrat składał się od tej pory z Prezydenta i dwóch lub trzech radnych. Prezydent przewodniczył Radzie Miejskiej. W 1867 roku, na mocy postanowienia Komitetu Urządzającego zniesiono policję urzędującą przy magistratach i burmistrzach, zaliczając ją do straży ziemskiej. W Zamościu pozostawiono etat inspektora policji przemianowawszy go na pomocnika burmistrza do spraw administracyjno-gospodarczych przedmieścia zw. Nowa Osada. Pozostawiono też, jak we wszystkich miastach powiatowych, jednego policjanta do wykonywania niższych obowiązków służbowych z tytułem woźnego. Taka organizacja władz miejskich przetrwała do roku 1915 tj. do ewakuacji władz carskich z ziem polskich. Za czasów rosyjskich Zarząd miasta Zamościa spoczywał w rękach samych Rosjan mianowanych przez rząd. Ostatnim burmistrzem rosyjskim był Szajanowicz. Po opuszczeniu Zamościa przez władze rosyjskie w dniu 29 czerwca 1915 r. miasto zostało pozbawione prawnej władzy. Na skutek żądania wojskowych władz niemieckich, które objęły władzę na tutejszym terenie w dniu 1 lipca 1915 r. i spawowały ją do końca sierpnia tegoż roku, został obrany przez kilkunastu obywateli tymczasowy rząd miasta /vol.49/. Obok tego Zarządu Miejskiego istniał do dnia 4.10.1915 r. Komitet Obywatelski miasta Zamościa, który był organizacją samopomocy dla niesienia pomocy ludności dotkniętej klęską wojny i miał troszczyć się o przywrócenie normalnego życia społecznego, kulturalnego i ekonomicznego miasta. Komitet Obywatelski ściśle współpracował z Zarządem Miejskim, a nawet był czynnikiem nadrzędnym dla tego Zarządu, bo jak wynika z pisma ówczesnego burmistrza Feliksa Rykowskiego, Zarząd Miejski ?pełnił swe funkcje z polecenia Komitetu?. Poza tym wielu członków Zarządu Miejskiego należało do Komitetu Obywatelskiego. Pod koniec działania Komitetu w zebraniach jego bierze zawsze udział burmistrz, który pod protokołem podpisuje się na pierwszym miejscu, a dotychczasowi członkowie Komitetu podpisują protokół jako ?radni?. Po ustanowieniu w sierpniu 1915 r. Generał Gubernatorstwa Wojskowego w Kielcach, przeniesionego w październiku 1915 r. do Lublina i po zniesieniu zarządów gubernialnych, ustaliła się okupacja austriacka na tutejszym terenie. W Zamościu utworzono wtedy C.i K. Komendę Obwodową. Komendantem Obwodu mianowany został pułkownik Juliusz Fischer, jego zastępcą podpułkownik Maksymilian Pettera, a kierującym komisarzem cywilnym był Stefan Seferowicz. C.i K. Komenda Obwodowa sprawuje administrację i orzeka w sprawach sądowych w odrębnych oddziałach. Głównym zadaniem Komendy Obwodowej w pierwszym okresie były sprawy aprowizacji. Na podstawie rozporządzenia Naczelnego Wodza armii z dnia 18.08.1916 r. zostały powołane na terenie Generał Gubernatorstwa Rady Miejskiej i Zarządy Miejskie /Magistraty/ wybierane przez Rady Miejskie, a zatwierdzane przez Generał Gubernatorstwa. Burmistrz był jednocześnie przewodniczącym rady miejskiej. W myśl tego rozporządzenia zakres działania rady miejskiej obejmował pieczę nad gospodarczymi, zdrowotnymi i kulturalnymi interesami gminy, a więc: zarząd własnego majątku, ochronę i rozwój handlu i życia gospodarczego, zapotrzebowanie ludności w środki żywności i potrzebne artykuły, budownictwo miejskie, utrzymanie dróg, zapotrzebowanie w wodę, zakłady dla oświetlenia, higiena, urządzenie i utrzymanie szpitali, sprawy ubogich, popieranie oświaty i inne. Uchwały rady miejskiej powzięte w ramach jej zakresu działania mają pełną moc prawną, ale uchwały dotyczące: budżetu, planu regulacji miasta, wprowadzanie regulaminu dla rady miejskiej i zarządu miejskiego oraz normowania stosunków służbowych organów gminnych i inne ? nie wymagały zatwierdzenia ze strony Zarządu Wojskowego. Wyżej wymienione rozporządzenie ustalało, że rada miejska i magistrat sprawują swoje urzędy przez trzy lata.Pierwsza Rada Miejska w Zamościu powołana na podstawie wyżej cytowanego rozporządzenia zorganizowała się w listopadzie 1916 r. Zebranie konstytucyjne odbyło się w dniu 25.09.1916 r. /vol.4/. Na zebraniu tym, na którym przewodniczył komisarz polityczny Stefan Seferowicz, jako przedstawiciel Komendy Obwodowej, wybrano na burmistrza Edwarda Stodołkiewicza, a na jego zastępcę Jana Delaszkiewicza. Na pierwszym zebraniu Rady Miejskiej w Zamościu pod przewodnictwem burmistrza Stodołkiewicza wybrano czterech ławników, którzy mieli kierować działami gospodarki miejskiej: dział aprowizacyjny, dział egzekucyjny, dział milicji miejskiej, dział opieki nad budynkami miejskimi. Praca w radzie została podzielona na trzy sekcje: sekcja administracyjna, sekcja urządzeń miejskich i oświata, sekcja sanitarno-szpitalnicza i dobroczynności społecznej. Ta Rada Miejska pochodząca z mianowania przetrwała do października 1918 r. Dnia 22 października 1918 r. ?zostaje zwołana nowa Rada z wyboru?.Powołano wtedy cztery sekcje: administracyjno-gospodarczą, urządzeń miejskich, oświatowo-kulturalną, sanitarno-policyjną