Sąd Obwodowy w Chełmnie

Wprowadzanie niemieckiego sądownictwa powszechnego na Pomorzu po wcieleniu go w 1939 r. do III Rzeszy następowało stopniowo. Już dekret Hitlera o włączeniu dawnych terenów wschodnich z 8.10.1939 r., zapowiadał wprowadzenie niemieckiego Reichs i Landrechtu, pozostawiał jednak chwilowo na terenie Pomorza oprócz terytorium dawnego Wolnego Miasta Gdańska dotychczasowe prawo, o ile nie kolidowało z prawem Rzeszy. Faktycznie, na terenie nowopowstałej prowincji Gdańsk Prusy Zachodnie budowa nowej organizacji sądownictwa rozpoczęła się już w pierwszych miesiącach okupacji. Początkowo funkcje sądowe przejęte zostały przez sądy wojskowe i policyjne oraz ustanowione przy poszczególnych armiach sądy specjalne. Z analizy akt sądów obwodowych w Toruniu i Grudziądzu, pozostających w zasobie AP w Toruniu wynika, iż działalność sądów powszechnych /Amts i Landgericht /, przynajmniej w fazie organizacyjnej, widoczna jest już w 1939 roku. Jednak dopiero rozporządzenie z 13.06.1940 r. o ustroju sądów na przyłączonych terenach wschodnich oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości Rzeszy z 26.11.1940 r., doprowadziły do formalnego wprowadzenia ustroju sądowego, ujednoliconego z systemem sądownictwa w III Rzeszy. Kompetencję rzeczową sądów uregulowano rozporządzeniem z 21.02.1940 r., o właściwościach sądów karnych i sądów specjalnych. Do tego czasu prokurator decydował o wyborze sądu właściwego do rozpoznania sporządzonego aktu oskarżenia, w zależności od oczekiwanego wyroku. W większości dziedzin ustrój sądów opierał się jeszcze na niemieckiej ustawie sądowej z 1877 roku. Przewidywała ona istnienie w każdej prowincji 3-stopniowego systemu sądowego. Sąd obwodowy /Amtsgericht/ był lokalnym sądem pierwszej instancji. Sądem odwoławczym od niego był sąd krajowy /Landesgericht /, a sądem trzeciej instancji był wyższy sąd krajowy /Oberlandesgericht/. Sądy obwodowe sądziły zarówno w sprawach cywilnych jak i karnych. W sprawach cywilnych sądzono jednoosobowo. W sprawach karnych sądy odbywały się z udziałem ławników, jednak od momentu wejścia w życie nowych przepisów z 01.09.1939 r., również w tej dziedzinie orzekał jeden sędzia. Władzą oskarżającą była prokuratura sądu obwodowego /Amtsanwaltschaft/. Właściwość karna sądów obwodowych obejmowała: sprawy zagrożone wyrokiem do 2 lat zakładu poprawczego oraz do 5 lat więzienia, stosowanie aresztu, stosowanie kary grzywny, utratę praw publicznych, zakaz zajmowania stanowisk. W dziedzinie prawa cywilnego kompetencje sądów obwodowych obejmowały: sprawy sporne do określonej kwoty wartości przedmiotu sporu; rozstrzyganie kwestii spornych między wynajmującym lokal a najemcą, między pracodawcą i pracownikiem, między szyprami i innych; prowadzenie rejestrów handlowych, towarzystw, statków i innych; prowadzenie spraw spadkowych; prowadzenie ksiąg hipotecznych. Sądy te właściwe były także w sprawach dla nieletnich. W okresie międzywojennym przy sądach obwodowych tworzono wydziały działające na zasadzie oddzielnych sądów. Były to: sądy ds. młodocianych /Jugendgerichte/, sądy ds. dziedziczenia gospodarstw chłopskich /Anerbengerichte/, sądy ds. dziedziczności /Erbgesundheitsgerichte/, sądy pracy /Arbeitsgerichte/, sądy ds. oddłużenia /Entschuldungsgerichte/. Sądy te posiadały swoje odpowiednie instancje odwoławcze przy sądach krajowych. W okręgu Sądu Krajowego w Toruniu, oprócz Sądu Obwodowego w Chełmnie, funkcjonowały jeszcze sądy obwodowe w Chełmży, Golubiu, Wąbrzeźnie, Kowalewie Pomorskim oraz w Lipnie i Rypinie. Nie udało się ustalić dokładnej daty powołania Sądu Obwodowego w Chełmnie. Działał on w styczniu 1940 roku, na co wskazują nielicznie zachowane z tego okresu akta. Na podstawie akt oraz dostępnych opracowań trudno jest ustalić dokładny zasięg terytorialny Sądu, jednak liczne wykazy miejscowości zawarte w niektórych teczkach odnoszących się do spraw gruntowych, pozwalają na stwierdzenie, że terenem tym był obszar powiatu chełmińskiego.