Przewodniczący Rady Żydowskiej w Warszawie

Władze niemieckie będące w stałym kontakcie z gettem warszawskim prowadziły korespondencję jedynie z Przewodniczącym Rady Żydowskiej reprezentującym społeczność getta na zewnątrz. Akt samego getta zachowało się bardzo mało - w tym organizacyjnych prawie żadnych. Należy się więc liczyć z faktem, że niniejsze omówienie administracji getta warszawskiego jest niepełne /zwłaszcza końcowego okresu jego istnienia/. Administracja żydowska zajmująca się problemami blisko półmilionowej ludności w zamkniętej dzielnicy Warszawy była bardzo rozbudowana. Administracja ta wykazywała w ciągu 1940 r. i 1941 r. dużą tendencję rozwojową, szereg jej organów powstawało, rozrastało się lub zmieniało zakres działania. Obok stałych komisji i wydziałów tworzyły się komórki istniejące tylko przez pewien okres czasu potrzebny do załatwienia określonego zadania. Pełne opracowanie struktury wewnętrznej Rady Żydowskiej wymagałoby żmudnych kilkumiesięcznych studiów - co nie byłoby chyba celowe, zwłaszcza z uwagi na szczątkowy charakter zespołu. Po tych kilku uwagach wstępnych przejdę do podstaw prawnych - zarządzeń tworzących Rady Żydowskie. Miały one wg rozporządzenia Franka z 26.11.1939 r. powstać na skutek wyboru w każdej gminie żydowskiej i liczyć 12 członków w gminach do 10 tys. lub 24 w gminach liczących ponad 10 tys. mieszkańców. Rady wybierały pośród swego grona przewodniczącego i zastępcę. Skład Rady zatwierdzał starosta powiatowy lub miejski. Wybory miały być przeprowadzone do dnia 31.12.1939 r. przy czym termin ich zakończenia został przedłużony przez kierownika Abt. Innere Verwaltung Urzędy Szef Dystryktu w Warszawie do 01.02.1940 r. Rozkazy władz niemieckich przekazywane były wyłącznie Przewodniczącemu lub jego zastępcy za pośrednictwem Starosty Miejskiego /w wypadku Warszawy/. Administracja żydowska podlegała w początkowym okresie formalnie starostom, w rzeczywistości otrzymywała rozkazy i od policji i od administracji niemieckiej. Szereg problemów wchodzących w skład kwestii żydowskiej rozwiązywał utworzony w styczniu 1940 r. Abt. Umsiedlung /Wydział Przeniesień/. Po jego rozwiązaniu z dniem 15.03.1941 r. szersze kompetencje w tym zakresie otrzymała istniejąca już uprzednio placówka Transferstelle /Placówka transferu/ mająca obecnie działać jako referat Abt. Innere Verwaltung. Do zadań Transferstelle należały więc sprawy przepustek do getta /do 01.03.1941 r. przepustki wydawał Starosta Miejski w Warszawie/, zarządzenia w razie wykroczeń ze strony Żydów, kierownictwo całokształtem ruchu osobowego, obrotu gospodarczego i pieniężnego getttem i jego otoczeniem. Wg okólnika Szefa Dystryktu z 27.02.1941 r. stosunki z Radą Żydowską mogły się odbywać teraz wyłącznie za pośrednictwem Transferstelle. Nowa zmiana nastąpiła z chwilą powołania przez Fischera Komisarza żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie /Kommissar f. d. jüdischen Wohnbezirk in Warschau - rozporządzenie z 19.04.1941 r., wykonawcze z 15.05.1941 r./, który formalnie podlegał Wydz. Spraw Wewnętrznych - otrzymywał jednak polecenia bezpośrednio od Fischera - a zajmował się sprawami żydowskimi w całym dystrykcie warszawskim. Organami pomocniczymi Komisarza były Placówki Transferu i Przewodniczący Rady Gminy Żydowskiej w Warszawie. Nowy statut placówki Transferu /zarządzenie Szefa Okręgu z 14.05.1941 r./ ustalał, że zadaniem urzędu będzie teraz: popieranie i nadzorowanie stosunków gospodarczych między gettem, a otoczeniem oraz wykonanie zarządzeń władz i zadań suwerennych przekazywanych Transferstelle przez Komisarza, który też powoływał i odwoływał jego kierownika /nominację zatwierdzał Szef Okręgu/. Przewodniczący Rady Żydowskiej otrzymał zarządzeniem Szefa Okręgu z 14.05.1941 r. zadania i uprawnienia burmistrza dla terenu getta. Rozgraniczenie zadań i uprawnień Przewodniczącego i burmistrza miasta Warszawy przeprowadzał Komisarz do spraw żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w porozumieniu z Pełnomocnikiem Szefa Okręgu dla m. Warszawy. Przewodniczący miał układać własny plan budżetowy zatwierdzany przez rząd Generalnej Guberni /rozporządzenie o żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie z 19.04.1941 r./. Rada Żydowska - samorząd getta, miała za pośrednictwem swego Przewodniczącego reprezentować Żydów wobec władz niemieckich, a także regulować życie wewnętrzne w getcie w zakresie aprowizacji, zaopatrzenia, służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji szkolnictwa podstawowego i zawodowego, prowadzenia ewidencji ruchu ludności, urzędów stanu cywilnego, utrzymywania cmentarzy. Getto mogło zorganizować na wzór policji granatowej własną służbę porządkową. Rady Żydowskie na polecenie władz niemieckich sporządzały spisy ludności getta, przeprowadzały rejestrację osób podlegających obowiązkowi pracy przymusowej, organizowały wysyłki Żydów do obozów pracy, pomagały przy przesiedlaniu ludności żydowskiej. Getto warszawskie utworzone zostało zarządzeniem Fischera z 02.10.1940 r. Mieli je zamieszkiwać Żydzi przebywający w Warszawie lub do niej przesiedleni. Polacy musieli opuścić teren przeznaczony na getto do 31.10.1940 r. Ostateczne przesiedlenie Żydów do zamkniętej dzielnicy miało nastąpić do 31.10.1940 r., następnie do 16.11.1940 r. Obszar getta obejmował około 400 ha, zamieszkiwało go ok. 410 tys. /wg szacunku Rady Żydowskiej/ lub 490 tys. /obliczenia Abt. Umsiedlung/ osób. W lecie 1942 r. wysiedlono z getta ponad 300 tys. osób do obozów śmierci. Pozostało około 70 tys. Żydów pracujących dla potrzeb armii niemieckiej. Po wybuchu powstania w getcie 19.04.1943 r. i bohaterskiej 6-tygodniowej walce jego obrońców - zburzone i spalone getto przestało istnieć. Po tym ogólnym omówieniu zarządzeń władz i nadzoru niemieckiego nad gettem przejdę do spraw administracji żydowskiej w Warszawie. Podczas działań wojennych we wrześniu 1939 r. działalność wydziałów gminy żydowskiej w Warszawie uległa zahamowaniu na skutek wyjazdu z Warszawy Przewodniczącego i zaprzestania wykonywania obowiązków przez większość członków Rady /funkcjonowała jedynie służba cmentarna/. 20.09.1939 r. Komisarz Cywilny miasta Warszawy, Starzyński polecił Radzie Przybocznej Przewodniczącego /Beirat/ wykonywanie funkcji Tymczasowego Przewodniczącego Gminy. Obradami miał kierować inż. Adam Czerniakow lub w jego zastępstwie inż. Marcus Lichtenbaum. 03.10.1939 r. władze niemieckie wstrzymały działalność prawie wszystkich wydziałów Gminy - jednak już 07.10.1939 r. Sichorheittspolizei - Einsatzgruppe IV poleciła Przewodniczącemu Gminy powołać Radę Starszych w liczbie 24 członków. Rada ukonstytuowała się 15.10.1939 r., przewodniczącym jej został inż. Czerniakow /po jego samobójstwie 23.07.1942 r. - inż. Marek Lichtenbaum/. Stopniowo zaczęły działać powoływane komisje na czele których stali członkowie Rady. Poszczególnym komisjom liczącym od 2-10 członków odpowiadały z zasady wydziały lub referaty - ich organy wykonawcze. Powstały więc: 1.Personalkommission /Komisja Personalna/ i podległy jej Allgemeine Abteilung /Wydział Ogólny/. W skład Wydziału wchodziła Hauptkanzlei /Kancelaria Główna/, Personal - Referat /Referat Personalny/ - przy którym utworzono w październiku 1940 r. Büro für Planmassige Arbeitskräfte Zuteilung /Biuro Planowego Przydziału Pracowników/, Meldebüro /Biuro Meldunkowe/. Wznowiło swą działalność również biuro ksiąg stanu cywilnego i Abt. für Standesamtliche Angelegenheiten. 2.Rechtskommission /Komisja Prawna/ - powołana została do życia 01.01.1940 r. i opiniowała sprawy kierowane przez inne komisje oraz udzielała porad interesantom. przy Komisji istniał Disziplinarreferat /Referat Dyscyplinarny/. Prawdopodobnie w 1942 r. utworzono Rechtsabteilung /Wydział Prawny/. 3.Wirtschaftskommission /Komisja Gospodarcza/ i Wirtschaftsabteilung /Wydział Gospodarczy/ - powstały na początku listopada 1939 r. i zajmowały się głównie zabezpieczeniem i remontami budynków oraz sprawami związanymi z wyposażeniem wnętrz budynków szpitali, zakładów, zaopatrywaniem w materiały itp. W skład Wydziału wchodził Referat für technische Bautätigkeit /Referat Techniczno-Budowlany/. W połowie grudnia 1939 r. Rada Żydowska przejęła od administracji miejskiej szereg szpitali, domów sierot, kalek i starców tj. Szpital "Czyste" /w dniu 01.01.1940 r. przejął wyłączność lecznictwa ludności żydowskiej wraz ze szpitalem dziecięcym im. Bersonów i Baumanów/, 2 szpitale kwarantanny /w kwietniu 1940 r. zorganizowano dodatkowo trzeci/, dom starców w Broszkowie, zakład leczniczy "Brius", lecznicę dla nerwowo chorych "Zofiówkę", Tworki, Drewnicę. W związku z powyższym zaistniała konieczność powołania nowych komisji - opieki społecznej i zdrowia oraz spraw szpitalnych. 4.Kommission für Soziale Fürsorge u. Gesundheit /Komisja Opieki Społecznej i Zdrowia/ - wraz z Abt. für Gesundheit Und Soziale Fürsorge /Wydziałem Zdrowia i Opieki Społecznej/ powstałym 12.11.1939 r. przejęła opiekę nad sierotami, starcami, chorymi psychicznie i kalekami, utrzymywanymi w specjalnych zakładach i instytucjach na koszt Gminy. Wydział ten opiekował się również jeńcami wojennymi zwolnionymi z więzień. W ramach opieki nad nimi istniało tez Büro für Hilfsaktionen /Biuro Akcji Niesienia Pomocy/, Flüchtlinsreferat /Referat Uchodźców/, Referat für Sammelaktionen zugunsten der Arbeitslager /Referat Akcji Zbiórkowych na korzyść obozów pracy/, Ref. f. d. Ärmstenhilfe /Referat Pomocy Najbiedniejszym/. Po pewnym czasie sprawy opieki społecznej i zdrowia zostały wyodrębnione i powstał oddzielnie Abt. Soziale Fürsorge /Wydział Opieki Społecznej/. Na podstawie pisma Pełnomocnika Szefa Dystryktu dla miasta Warszawy z lipca 1940 r. Przewodniczący Rady Żydowskiej miał być odpowiedzialny za żydowską opiekę społeczną w Warszawie, a Żydowski Komitet Pomocy miał mu być podporządkowany /zachowując jednak samodzielność w sprawach finansowych/. Żydowska opieka społeczna była bardzo rozwinięta. Prezydent miasta Warszawy udzielił także pozwolenia na powołanie do życia "Jüdische Soziale Selbsthilfe" /JSS/ - samopomocy żydowskiej. Abt. Gesundheitswesen - powołany został w końcu 1940 r. i podlegał bezpośrednio Amtsarztowi m.Warszawy. Składał się z nastepujących referatów:

1. Referat für Sanitätsbetretung /Referat Opieki Sanitarnej/,
2. Referat für Badenstallten und Desinfektion /Referat Kąpieliskowo-Dezynfekcyjny/,
3. Krankenberatungsstelle /Poradnia/,
4. Referat für Bekämpfung und Vorbeugung von Seuchenkrankheiten /Referat Zwalczania i Zapobiegania Chorobom Zakaźnym/,
5. Waschreferat /Referat Pralni/,
6. Referat für Sanitätsbeaufsichtigung /Referat Nadzoru Sanitarnego/,
7. Strafreferat /Referat Karny/,
8. Veterinärreferat /Referat Weterynaryjny/,
9. Referat f. d. Bekämpfung von Geschlechtskrankheiten /Referat Zwalczania Chorób Wenerycznych/, 10 Ref. Apotheken /Referat Aptek/.
10. Kommission f. d. Spitalwesen /Komisja do Spraw Szpitalnych/ i Abteilung für Spitalwesen /Wydział Szpitalnictwa/ - rozpoczęły działalność 15.12.1939 r. i zajęły się sprawami lecznictwa ludności żydowskiej w szpitalach, między innymi zorganizowana została duża akcja zbiórki opłat na rzecz szpitali. W tym celu Warszawa została podzielona na 20 obwodów; w każdym z nich powstał komitet składający się z 7-miu delegatów. Utworzono jeszcze inne wydziały zajmujące się sprawami związanymi z opieką zdrowotną, która z związku z szerzącymi się epidemiami i katastrofalną sytuacją getta odgrywała olbrzymią rolę. Tak więc powstał: Abteilung für Seuchenbekämpfung /Wydzial Walki z Epidemiami/ oraz w sierpniu 1940 r. Sanitäts - Ordnungsabteilung /Wydział Sanitarno-Porządkowy/ w skład którego weszło Büro der Sanitätsaktion /Biuro Akcji Sanitarnych/ z utworzoną przy nim Komisją Domów Zamkniętych. 6.Friedhofs-Kommission /Komisja Cmentarna/ i Abteilung Friedhofe /Wydział Cmentarny/ - zajmowały się administracją cmentarzy żydowskich. 7.Finanzkommission /Komisja Finansowa/ i Abteilung für Finanz - und Budgetwesen /Wydział Spraw Finansowych i Budżetowych/ - nadzorowały sprawy finansowe Gminy. Wydział składał się z następujących komórek: 8.Finanz und Budget-Abteilung /Wydział Finansowo-Budżetowy/, 9.Abt. Abgaben u. Beitrage /Wydz. Opłat i Składek/, 10.Buchhalterei /Księgowość/, 11.Kassen-Abteilung /Kasa/, 12.Abteilung für die Berechnung Kontrolle der Gehalter und Pensionen /Wydział Rozrachunku i Kontroli Wynagrodzeń i Pensji/, 13.Wechsel-Abteilung 14.Abt. Steuerwesen /Wydział Spraw Podatkowych/, 15.Inkassobüro für die Sozialversicherungskasse /Biuro Inkasowe dla Kasy Ubezpieczycielni Społecznej/. Utworzono także Abteilung Bebuhren zu Gunsten des Spitalwesens /Wydział Opłat na Rzecz Szpitalnictwa - pierwsza nazwa Wydział podatku Szpitalnego/ z Ref. für die Eintreibung von Heilungskosten /Referat Windykacji Kosztów Kuracyjnych/. 7.Abteilung für die Gemeindebeiträge /Wydział Składki Gminnej/ - powstał 13.11.1939 r. i miał za zadanie ustalenie i ściągnięcie wszystkich podatków, opłati datków na rzecz Gminy. Istniała przy nim Kommission für Ausschreibungen der Sondersteuer /Komisja Rozpisowa Składki Stosunkowej/ i Senderkommission /Komisja Specjalna/ zawierająca umowy z płatnikami w sprawie zaległej składki gminnej. Na początku lipca 1940 r. powołano do życia Referat für die ständige Steuer /Referat Składki Stałej/, który miał organizować akcję udzielania zwolnień ze statutu składki stałej - płaconej przez Żydów w wysokości każdorazowo ustalonej przez Radę i pobieranej przy odbiorze kart aprowizacyjnych. 8.Kommission f. d. Arbeiterbataillon /Komisja Batalionu Pracy/ - Batalion Pracy rozpoczął swoją działalność 21.10.1939 r. Został on zorganizowany na skutek masowego zatrzymywania przechodniów żydowskich na ulicach Warszawy i kierowania ich do pracy przymusowej oraz w celu zlikwidowania bezrobocia wśród Żydów. Robotnicy zatrudniani w nim byli za opłatą od dniówki. Na czele 75 grup stało 50 kierowników. Komisja Batalionu Pracy składała się z Sekretariatu i następujących referatów: 9.Berufung /Odwołań/, 10.Abzahlungen /Spłat/, 11.Befreiung u. Zurückstellung /Odroczeń i Zwolnień/, 12.Kasse u. Verrechnung /Kasy i Rozrachunku/, 13.Betrieb /Eksploatacji/, 14.Kontrolle /Kontroli/, 15.Propaganda /Propagandy/, 16.Strafverfahren u. Volkszug /Postępowania Karnego i Wykonania/, 17.Ordnungswasen /Spraw Porządkowych/, 18.Personalangelegenheiten /Personalny/, 19.Technisch - Wirtschaftlicheangelegenheiten /Spraw Technicznych i Gospodarczych/, 20.Fuhrleute /Woźniców/, 21.Facharbeiter /Pracowników Wykwalifikowanyh/. W końcu roku 1940 zmniejszono liczbę pracowników biura Batalionu. W drugiej połowie 1940 r. nadzór nad Batalionem Pracy miał objąć Arbeitsamt - Nebenstelle f. d. jüdischen Wohnbezirk. Zorganizowana też została szeroka akcja mająca na celu pomoc osobom zatrudnionym w obozach pracy - powstało Koło Opieki nad Obozowiczami oraz Referat Zbiórki na Rzecz Obozów Pracy. Referat der Arbeitslagerbedienung /Referat Obsługi Obozów Pracy/ - miał prowadzić ścisłą ewidencję robotników i obozów, wydelegować stałego przedstawiciele do każdego obozu, opiekować się osobami przeznaczonymi do wyjazdu, zapewnić osobom wracającym opiekę lekarską, żywnościową i odzieżową. Delegatury pod nadzorem Centrali powstały w Bełżcu, Józefowie i Białej Podlaskiej. W styczniu 1941 r. zorganizowano stałą Komisję Imprez z przeznaczeniem dochodu na rzecz obozowiczów. 9.Emigrationkommission /Komisja Emigracyjna/ - badała możliwości emigracji ludności żydowskiej z Polski, ale wszelkie opracowane przez nią plany nie weszły w życie. 10.Revisionskommission /Komisja Rewizyjna/ - utworzona została 31.12.1939 r. Jej zadaniem było kontrolowanie pracy innych wydziałów. Powołany został specjalny Planungsreferta /Re