Akta miasta Łańcuta

Miasto Łańcut było lokowane za panowania króla Kazimierza Wielkiego, prawdopodobnie pomiędzy 1352-1368 . W źródłach nie zachowała się dokładna data powstania miasta, nie zachował się również dokument lokacyjny. Pierwsza wiadomość o istnieniu Łańcuta w źródłach historycznych pochodzi z roku 1378 i dotyczy istnienia w tym mieście kościoła Dominikanów. W dokumencie z roku 1381 wydanym przez właściciela miasta Ottona z Pilczy, występuje Łańcut jako miasto "civitas Landshut", posiada wójta oraz rajców . Świadczy to, że miasto lokowane było na prawie brandenburskim i założone przez osadników niemieckich, którzy nadali pierwsza nazwę "Landshut". Z wieku XV zachowały się wiadomości o zamku łańcuckim, o przedmieściu. W tym też wieku otrzymało miasto szereg przywilejów od królów. Miasto otoczone było wałem ziemnym i drewniana palisadą. Bramy obronne (pięć) strzegły wyloty ulic. Właścicielami Łańcuta byli kolejno Pileccy (XIV-XVI), od roku 1586 Stadniczy, od 1626 Lubomirscy. Od woli dziedzicznego pana zależała organizacja samorządu miejskiego i jego administracyjna działalność. Dziedzic zatwierdzał wójta i ławników, rozstrzygał spory, zatwierdzał prawa i obowiązki mieszczan oraz nadawał przywileje dla poszczególnych cechów. W roku 1629 Stanisław Lubomirski przystąpił do budowy w Łańcucie nowego zamku na wschód od miasta, którą zakończono w 1641 roku. Zamek po kilku następnych przebudowach stał się bogato urządzoną rezydencja magnacką Potockich. W czasie "potopu" szwedzkiego w roku 1656 podpisano w Łańcucie akt konfederacji przeciwko Szwedom w obecności króla Jana Kazimierza i Stefana Czartoryskiego. Później król Jan Sobieski wracając z wyprawy pod Wiedniem zatrzymał się w tym mieście. Przebywali tu również Kościuszko, Kołłątaj, Jan Śniadecki. Działalność sądu ławniczego oraz rady miejskie mamy poświadczoną dopiero przez księgi wójtowsko-ławnicze, zachowane od połowy XVI stulecia. Ze składu rajców i ławników widać, że zasiadali wśród nich zarówno mieszczanie - rzemieślnicy jak i mieszczanie - rolnicy. Posiedzenia sądu tzw. Uniwersalnego (ławy i rady) miasta rządziły się prawem magdeburskim. Ponadto ich ustrój i samorząd wewnętrzny opierał się na przywilejach królów oraz zarządzeniach i przywilejach dziedziców. Stale urzędującymi organami miejskimi były urząd wójtowski i urząd radziecki (ława, rada). W skład rady wchodził stojący na jej czele wójt, podwójci (landwójt) oraz ławnicy (scabini) nazywani też przysiężnikami. Pełny skład tych ostatnich najczęściej był siedmioosobowy. Radę stanowiło czterech burmistrzów. W księgach miejskich bardzo często występują wspólne dla tych urzędów nazwy - urząd miejski, magistrat, urząd obojny. Razem reprezentowały one całość miasta i spełniały funkcje administracyjne i sądowe. Ukonstytuowanie się władz miejskich następowało tak jak dawniej na elekcji. Źródła wspominają, że stanowiła ona dla miasta moment wieczysty. Odbywała się w różnych terminach, zależnie od miejscowych zwyczajów, najczęściej w początkach nowego roku. Termin ten ogłaszany bywał wcześniej. Tytuły protokołów elekcyjnych nierzadko nosiły znamiona wydarzeń niecodziennych i uroczystych. Właściwą elekcję poprzedzały rozliczenia finansowe zwane potocznie kalkulacją. Mieszczanie przybywali na elekcję z ustępującym magistratem. Dane z XVIII w. mówią o udziale w elekcji również przedstawicieli synagogi. Współudział bowiem Żydów w rządach miejskich, a natenczas uczestnictwo w tak ważnym wydarzeniu jakim był wybór władz miejskich, należał w tych czasach do rzadkości. Dziedzic najczęściej był reprezentowany na elekcji magistratu przez administratora dóbr, nazwanego gubernatorem. Władze miejskie wybierano spośród podanych wcześniej kandydatów. Wybór następował większością głosów "per pluralitatem vetorum". Mieszczanie wybierali wójta, podwójciego, burmistrzów (4), ławników (najczęściej 7) i pisarza miejskiego. Najczęściej z elekcją magistratów związana była elekcja władz cechowych. Elekcja magistratu następowała nie tylko za zgodą całego pospólstwa i synagogi, ale również przy akceptacji gubernatorskiej. Poza tym dziedzice tradycyjnie posiadali uprawnienia do powoływania części urzędu miejskiego, zwłaszcza burmistrzów (rajców) byli to tzw. burmistrze "od zamku" lub "zamkowi". Inny charakter wśród organów miejskich miało pospólstwo, jako tzw. trzeci porządek miejski. Nie stanowiło ono stale urzędującego organu władzy w miastach, wykonywało swe funkcje jako całość lub za pośrednictwem swych przedstawicieli, najczęściej w celach kontroli działalności finansowej magistratu, wyboru władz miejskich, udziału w ważniejszych sprawach sądowych. Rola pospólstwa wyraźnie wzrosła w XVIII wieku. Pospólstwo stanowiło ogół obywateli miasta, posiadających prawo miejskie. Nie wszyscy jednak mieszkańcy miast je posiadali. Obok bowiem ludności rdzennie miejskiej mieszkało w nich trochę osób bez określonego zawodu i stanu wchodzących w skład biedoty (plebici). Byli to ludzie, którzy nie odpowiadali wymogom stawianym obywatelom, lub których nie zawsze stać było na opłacenie kosztów związanych z przyjęciem prawa miejskiego. Burmistrzowie urzędowali najczęściej w okresach kwartalnych i wtedy nazwano ich burmistrzami kwartalnymi lub prezydentami. Ta ostatnia nazwa zdobywa stopniowo coraz szersze zastosowanie nawet w małych miastach. Wójtowie mimo niewątpliwej redukcji swych kompetencji w zakresie administracji, zachowali uprawnienia honorowe, szczególnie jako główni reprezentanci miast. Zawsze zarówno w protokołach elekcji jak i wszystkich posiedzeń magistratu oraz w wystąpieniach władz dworskich, wójtowie figurują na czele wszystkich innych urzędników miejskich. Magistrat - jeśli chodzi o funkcje administracyjne stanowił przede wszystkim organ dziedzica, a później dopiero pospólstwa. Kierunek działania wytyczały mu zarządzenia dworu, wydawane na elekcjach i przy innych okazjach. Dotyczyły one przestrzegania porządku w mieście, ochrony przeciwpożarowej, organizacji sądów i administracji, zabudowy miasta, zdrowotności mieszkańców, naprawy ulic szarwarków, zakresu powinności feudalnych gruntów opuszczonych, praw nabywców posesji i wielu innych kwestii. Zarządzenia na ogół mniejszej wagi wydawały takie urzędy miejskie. Nic nie wskazuje w źródłach, by wymagana była dla nich akceptacja dworu. Sądownictwo miejskie podlegało w zasadzie kompetencji tych samych organów co sprawy administracyjne. Jeśli chodzi o pierwszą instancje sądową, uwidocznił się mniejszy wpływ dziedziców, dotyczył on przede wszystkim jego strony organizacyjnej. Sądy przy ferowaniu wyroków często powołały się na prawo magdeburskie. Jeszcze późniejszych okresach XVIII w. Spotkać można przykłady praktycznego stosowania zasad, charakterystycznych instancji tego prawa, jak np. intromisję przez zieloną rózgę, sądy gościnne bardzo silnie występujące w prawie rzeczowym prawo bliższości. Pewne zmiany zaszły w odniesieniu do nomenklatury samych sądów oraz ich rodzajów. Na przykład sądy potrzebne, zupełnie siedzące, zupełnie zagajone lub na prawie siedzące, przekształciły się wprost w sądy lub akta wójtowskie, burmistrzowskie lub bardzo często wójtowsko-burmistrzowskie. Dawne nazwy nie zanikły całkowicie. W zakresie kompetencji rzeczowej sądy miast rozstrzygały wszelkie sprawy cywilne i karne. Sprawy cywilne obejmowały zarówno dziedzinę sądownictwa spornego jak i niespornego. W dziale sądownictwa niespornego do najczęstszych należały sprawy z zakresu prawa rzeczowego umowy kupna - sprzedaży i zamiany nieruchomości, darowizny. Ponadto stale występowały dekrety z zakresu prawa rodzinnego (sprawy opiekuńcze), wpisy testamentów do ksiąg wieczystych, ugody majątkowe, ustalanie inwentarzy majątkowych mieszczan. W zakresie sądownictwa spornego sądy te zajmowały się sprawami dotyczącymi ustalenia prawa własności nieruchomości, kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia, różnymi sporami majątkowymi, taksą budynków, szacunkami gruntów, licytacja majątków, intromisją. Akta wskazują, że w przedmowie prawa karnego sądom miejskim przysługiwała pełna władza sądzenia i karania wszelkich spraw kryminalnych. Występują tu sprawy o kradzież, pobicie, obrazę własną, a nawet zabójstwo. Przykładowo podane zostały najczęściej spotykane w zakresie prawa cywilnego i karnego. W ramach kompetencji miejscowej, sądom tym podlegała przede wszystkim ludność zamieszkała na terenie miasta, poza tym wyjątkowo chłopi okolicznych wsi - w poważniejszych sprawach karnych - należących do pana miasta. Najczęściej występującymi sądami w miastach regionu mieleckiego w XVII i XVIII w. Były sądy mieszane wójtowsko - burmistrzowskie. Poza tym orzekały odrębne sądy ławnicze pod przewodnictwem wójta lub jego zastępcy podwójciego. Rzadziej spotyka się wyodrębnione sądownictwo radzieckie. Sądy miejskie orzekały w pierwszej instancji. Sądem drugiej instancji był sąd dziedzica, zwany sądem zamkowym, dworskim lub zadwornym. W przypadku rozstrzygania sprawy przez przedstawicieli pana miasta nazwano go komisarskim, zjazdowym a najczęściej gubernatorskim lub sądem "pana ekonoma". Tylko sprawy "gardłowe" zastrzeżone były dla jurysdykcji starosty zamkowego. Istniała tez jeszcze możliwość apelacji wprost do dziedzica, co kończyło w tych czasach tok instancji sądowniczej. Nic nie wskazuje na to, ażeby utrzymywały one w XVII i XVIII w. Kontakty w zakresie jurysdykcji sądowej z sądem wyższym prawa niemieckiego na zamku. Cechy Już w XV w. Łańcut był ważnym ośrodkiem życia gospodarczego i działalności cechów, wśród których najliczniejsi byli tkacze. W roku 1579 na 115 rzemieślników było tu 37 tkaczy. Najstarszy dokument nadający statut z roku 1406 dotyczy tego rzemiosła. W materiałach archiwalnych są również wzmianki o istnieniu w Łańcucie cechu płócienników, szewców. Cech skupiał mistrzów (majstrów), czeladników i uczniów. Wewnętrzną organizację regulował statut nadany przez właściciela miasta. Statut kładł silny nacisk na solidarność miedzy członkami i poszanowanie interesu drugiego - przewidywał równe prawa, równe korzyści i jednakie obowiązki. Szeroko były omawiane obowiązki członków cechu w sprawach religijnych, a to bogobojność, dbałość o dobry przykład. Najwyższą władzą cechową było zgromadzenie członków. Udział w zgromadzeniu brali mistrzowie i czeladnicy. Zgromadzenie albo schadzki bywały zwyczajne kwartalne, albo nadzwyczajne zwołane wedle potrzeby, szczególnie przed jarmarkami, najczęściej w gospodzie. Zakres działania zgromadzeń był obszerny - przyjmowanie członków wyzwoliny uczniów, wybory i biesiady. Walne zgromadzenie członków wybierało organ wykonawczy, którzy stanowili: cechmistrz, podcechmistrze, podskarbi, chorąży - prowizor kościelny i pisarz cechowy. Wybory odbywały się corocznie. Cechmistrz reprezentował cech, brał udział w sądzie cechowym, kontrolował warsztaty i wybory rękodzielnicze. Kompetencje sądu cechowego obejmowały sprawy ściśle cechowe, w wypadku innego przewidywania podlegał sądowi miejskiemu. Cech jako korporacja zawodowa zajmował się też kształceniem rzemieślników. Przyjęcie chłopa do nauk było określone formalnościami - najpierw na prośbę, a potem po dwóch tygodniach - uiszczano odpowiednią taksę wstępną (1-12 gr.) do kasy brackiej, 1-4 funtów wosku, 1 beczki piwa. Okres nauki trwał przeważnie 3-4 lata. Po ukończeniu terminu następowało uroczyste wyzwolenie, któremu towarzyszyły kolacje, opłaty do kasy oraz potrzeby kościoła. Wyzwolony uczeń zwany towarzyszem zanim mógł zostać samodzielnym rzemieślnikiem przez okres co najmniej 1 roku pracował u swego mistrza. Przed uzyskaniem uprawnień majsterskich, zobowiązany był czeladnik do wykonania "majstersztyku", a wiec rękodzieła polegającego ocenie zwierzchności cechu. Cechy w mieście posiadały duże uprawnienia: np. pierwszeństwo zakupu surowca, sprzedaży. Miały zaspokoić potrzeby mieszkańców miasta. Towary wyprodukowane w nadmiarze sprzedawali na targach i jarmarkach sąsiednich miast lub obcym kupcom. W okresie rozbiorów, kiedy weszły w życie wyroby fabryczne (perkale) masowo importowane z innych krajów ościennych a także z Królestwa Polskiego, tkactwo upadło. Chłopi przestali siać len, konopie, praca koło wyrobu przędzy, następnie przerabianie jej na płótno przez rzemieślników kosztowała więcej niż zakup płótna wytwarzanego fabrycznie. Ustawa przemysłowa z 20.XII.1859 r. wpłynęła na reorganizację cechów. Wówczas powstały kongregacje skupili się nie tylko członków cechu ale też wszystkich wykonujących zawód. Cechy zaś zostały przekształcone na bractwa kościelne lub dobroczynne. Straciły swój monopol organizacji produkcji. Granice kongregacji pokrywały się z granicami powiatów. Najczęściej z elekcją magistratów związana była elekcja władz cechowych. Wybierani byli tu tylko członkowie cechu - bracia, tak starsi, jak i młodsi całego grona majstrowskiego. Podczas elekcji dokonywano zwykle wyboru pewniejszych urzędników jak np. szafarzy zwanych też egzekutorami, regestrowych, dziesiętników, stróżów nocnych. Okres 1772-1918 Organizację i ustrój gminy miejskiej do roku 1918 regulowała ustawa gmina z 12 sierpnia 1866 roku . Organami gminy były - rada gminna i zwierzchność gminna. Rada gminna składała się z 24 członków wybranych przez uprawnionych do głosowania mieszkańców miasta. Posiadała zakres działania własny i poruczony. Własny zakres działania obejmował:

1. zarząd majątkiem gminnym,
2. czuwanie nad bezpieczeństwem osób i ich mienia,
3. starania o utrzymanie gminnych dróg, ulic, placów, mostków, zabezpieczenia łatwości komunikacji na drogach,
4. nadzór policyjny nad sprzedażą zwłaszcza artykułów żywnościowych, nad ruchem targowym, nad miarami wagi,
5. nadzór nad zdrowiem publicznym,
6. nadzór nad czeladzią, robotnikami oraz przestrzeganiem przepisów przez "czeladź służbową",
7. nadzór nad przestrzeganiem obyczajności publicznej,
8. sprawy ubogich, starania o gminny zakład dobroczynności,
9. nadzór nad przestrzeganiem przepisów budowlanych, wydawanie zezwoleń na budowy,
10. utrzymanie szkół ludowych, ich wyposażenie i uposażenie. W poruszonym zakresie działania gmina współdziałała w sprawach publicznej administracji głównie w ściąganiu podatków państwowych. Z członków rady na pierwszym zebraniu nowowybranej rady przez członków wybierana była zwierzchność gminna w składzie 7 osób a to: burmistrz, zastępca burmistrza, 5 asesorów . Zwierzchność, na czele której stał burmistrz:

• reprezentowała gminę na zewnątrz,
• przygotowywała sprawy pod obrady rady,
• wykonywała uchwały rady,
• prowadziła zarząd majątkiem gminnym, nadzorowała użytkowanie i zarząd dobra gminnego, kierowała przedsiębiorstwami gminnymi, ewentualnie nadzorowała zakłady mające własny zarząd,
• wykonywała pracę dyscyplinarną nad urzędnikami,
• załatwiała sprawy ubogich,
• nadzorowała działalność policji miejscowej,
• załatwiała wszelkie sprawy należące do poruszonego zakresu działania gminy,
• ustanawiała budżet gminy i zakładów gminnych. Członkowie komisji w Łańcucie brali udział w pracach zespołu i komisji rady, a to :
• kontroli kasy - 3 radnych,
• uchwał funduszu pożyczkowego - 3 radnych,
• nadzór nad budynkami miejskimi - 5 radnych,
• nadzór nad szupaśnikami - 2 radnych,
• komisarze targowi - 5 osób,
• komisarze ogniowi sprawujący też nadzór nad czystością miasta - 8 radnych. Były też powołane zespoły radnych do załatwiania określonych spraw (wybór miejsca od budowę jatek, rzeźni).