Więzienie w Radomiu

Więzienie w Radomiu zostało utworzone przez władze Królestwa Polskiego w 1817 r., otrzymując na swe potrzeby przejęty na skarb państwa gmach klasztoru ss. benedyktynek. Funkcjonowało ono bez przerwy pomimo zmian politycznych aż do września 1939 r., stając się miejscem kary zarówno dla przestępców pospolitych, jak i miejscem represji wobec więźniów politycznych. Ilość osób osadzonych w radomskim zakładzie karnym w chwili wybuchu II wojny światowej nie jest dokładnie znana. Wiemy jednak, że czwartego dnia po rozpoczęciu działań militarnych rozpoczął - zgodnie z obowiązującymi normatywami - procedury ewakuacyjne. Strażnicy uwolnili niemalże wszystkich więźniów i podążyli z niewielką grupą osób odsiadujących najwyższe wyroki na prawy brzeg Wisły. W opuszczonych obiektach ulokowano tymczasowo szpital wojskowy, który został jednak zlikwidowany niemalże natychmiast po wkroczeniu do Radomia wojsk niemieckich. Hitlerowskie władze reaktywowały więzienie prawdopodobniej już w pierwszych tygodniach okupacji (najwcześniejsze zachowane w źródłach ślady dotyczące pierwszych aresztowań i osadzania tutaj więźniów pochodzą z 10 i 11 października 1939 r.). Organizacja wewnętrzna i podległość administracyjna tej instytucji została oparta o normatywy wewnętrzne, wypracowane przez Rząd Generalnego Gubernatorstwa. Na ich podstawie więzienie radomskie zostało zaliczone do kategorii tzw. sądowych więzień samodzielnych, nadzorowanych ogólnie przez Wydział Sprawiedliwości Rządu GG, a w ramach dystryktu - przez Wydział Sprawiedliwości Urzędu Gubernatora Dystryktu Radomskiego (w jego strukturach istniał prawdopodobnie Referat ds. Więzień i Wykonywania Kary); ten ostatni miał początkowo siedzibę w Radomiu, a następnie w Częstochowie. Interesująca nas instytucja używała wymiennie pieczęci z nazwami: "Gefängnis Radom" i "Deutsche Strafanstalt Radom", a jej dyrektorem został przybyły z Niemiec Reinhold Rummel (zajmował on to stanowisko aż do końca okupacji). Personel placówki tworzyli w pewnej mierze strażnicy narodowości niemieckiej i tzw. Niemcy etniczni (volksdeutsche), a także Polacy. Prawdopodobnie w 1940 r. unormowano wewnętrzną strukturę organizacyjną więzienia, dzieląc je początkowo na trzy oddziały: kobiecy, kryminalny, niemiecki. W końcu 1942 r. w więzieniu utworzono kolejny, czwarty oddział, nazwany "specjalnym" (Sonderabteilung). obsadzony niemalże wyłącznie przez funkcjonariuszy gestapo. Warunki życia osób osadzonych: (w latach 1939-1945 w księdze doprowadzeń odnotowano informacje o 16657 więźniach) były więcej niż trudne. Rzutowała na to ciasnota, bardzo słabe wyżywienie ikoszmarne warunki sanitarne, a przede wszystkim nieustanne represje ze strony strażników i funkcjonariuszy niemieckiej policji. Co najmniej kilka tysięcy osób osadzonych w więzieniu zmarło, zostało zamordowanych, lub też wywiezionych do obozów koncentracyjnych. Najpóźniejszy wpis świadczący o doprowadzeniu więźnia do radomskiego zakładu pochodzi z dn. 15 stycznia 1945 r. Brak źródeł uniemożliwia ustalenie, czy zakład został ewakuowany w związku ze zbliżaniem się do Radomia frontu wschodniego, czy też personel opuścił go, uwalniając wcześniej osadzonych. Bibliografia: J. Adamska: Organizowanie więzień sądowych na terenie Generalnego Gubernatorstwa, "Zeszyty Majdanka", t. 12, 1987, s. 5-12; T. Opoka: Więzienie hitlerowskie w Radomiu 1939-1945, Lublin 1974 (maszynopis w bibliotece Archiwum Państwowego w Radomiu)