Sąd Grodzki w Łańcucie

Na podstawie dekretu Führera i Kanclerza Rzeszy Niemieckiej z dnia 12 X 1939 r. utworzono na terenach polskich obejmujących województwa krakowskie, lubelskie, radomskie, warszawskie - Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych polskich obszarów. Administracją w/w terenów zarządzał Generalny Gubernator dr Hans Frank. W latach 1939-1944 ustanowione zostały niemieckie sądy dla obywateli niemieckich i volksdeutchów. Utworzono sądy doraźne wyrokujące w sprawach aktów gwałtu przeciw władzom okupacyjnym i sądy specjalne wyrokujące w sprawach zamachów na bezpieczeństwo i autorytet III Rzeszy oraz na zdrowie, życie i mienie ludności niemieckiej. Powstały Sądy Niemieckie utworzone w Krakowie, Rzeszowie, Chełmie, Lublinie, Radomiu, Piotrkowie, Warszawie i Żyrardowie oraz Wyższe Sądy Niemieckie utworzone dla każdego Okręgu Generalnego Gubernatorstwa przy siedzibie Szefa Okręgu (Kraków, Lublin, Radom, Warszawa). W sprawach cywilnych sądownictwu niemieckiemu podlegały osoby o przynależności państwowej niemieckiej, volksdeutche oraz ludność polska w sprawach z ludnością niemiecką lub władzami niemieckimi. W sprawach karnych podlegała mu ludność niemiecka oraz osoby dopuszczające się czynów przeciw Rzeszy Niemieckiej. Sprawy karne i cywilne w I instancji rozstrzygał Sąd Niemiecki stosując prawo niemieckie, natomiast apelacje i zażalenia rozstrzygał ostatecznie Wyższy Sąd Niemiecki. Rozporządzenie o sądownictwie polskim w Generalnym Gubernatorstwie z 19 II 1940 r. określiło zakres działania sądów polskich. Sądy polskie orzekały tylko wówczas, gdy przysługiwało im do tego prawo. W sprawach karnych sądy polskie rozpoznawały włącznie sprawy przekazane im przez niemiecką władze oskarżenia, w sprawach cywilnych rozpoznawały te sprawy, które nie podlegały sądom niemieckim. Działały sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Pozostawały one pod dotychczasowymi nazwami. Sądy polskie nadzorował szef danego okręgu. Urzędnicy i pracownicy sądów polskich zobowiązani byli złożyć pisemną deklarację posłuszeństwa wobec administracji niemieckiej. Wyroki zapadały "w imieniu prawa". Sprawy sądowe przysługujące właściwości sądu polskiego rozpatrywano stosując ustawy i rozporządzenia przedwojenne, głównie ustawę z 6 II 1928 r. - "Prawo o ustroju sądów powszechnych" oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z lat 1928-1937. Od wyroków sądów I instancji przysługiwało prawo apelacji i zażaleń do sądu II instancji. Wyroki sądów polskich mogły być sprawdzanie przez niemieckie sądy specjalne. Sąd Grodzki w Łańcucie prawdopodobnie rozpoczął działalność w październiku 1939 r. Rozpatrywał cywilne sprawy ludności zamieszkałej w powiecie sądowym łańcuckim, spośród których największą zachowaną część tworzą akta spadkowe oraz 3 sprawy opiekuńcze. Trudno określić organizację sądu, czynności i liczbę oddziałów, gdyż w zespole nie zachowały się akta organizacyjne. Nie występują także akta spraw karnych oraz pomoce kancelaryjne (repertoria). Sąd Grodzki w Łańcucie zakończył działalność z chwilą wyzwolenia Łańcuta spod okupacji niemieckiej latem 1944 r. [Na podstawie wstępu do inwentarza, oprac. K. Szajny-Buchtalarz, Przemyśl 1994]