Miasto Rzeszów

Okres do roku 1772 Rzeszów otrzymał prawa miejskie w roku 1354. Wówczas zostały powołane do działalności rada i ława oraz powstała kancelaria miejska. Ślady pracy kancelarii miejskiej rzeszowskiej widoczne są w pierwszych latach XV wieku. Księgi prowadził pisarz miejski. Najstarszy w tym okresie występuje pisarz rzeszowski Jan w zapisce z roku 1497. W przywileju donacyjnym króla Kazimierza Wielkiego, Rzeszów należy do powiatu przeworskiego w ziemi przemyskiej w województwie ruskim. Przywilej wydany został w Krakowie 19 stycznia 1354 r. Rzeszów był prawdopodobnie grodem pogranicznym, a cały obszar między województwem sandomierskim a ziemią przemyską był już po części zaludniony. Kazimierz Wielki nadał darowiznę Janowi Pakosławowi, a obowiązkiem jego było zakładanie osad, budowanie twierdz i osad obronnych. Sam Rzeszów w dokumencie lokacyjnym został wyjęty z pod jurysdykcji wojewodów, kasztelanów, sędziów a poddany pod sądownictwo wójta. Przywilej opisał granice włości rzeszowskiej rozciągającej się od wsi Dąbrowa na zachodzie po Leżajsk na wschodzie i Czudec na południe. Jan Pakosław otrzymał wraz z potomstwem prawo karania przestępców na terenie włości oraz poboru istniejącego cła. Miasteczku i włości ze wsiami nadał król Kazimierz Wielki prawo magdeburskie. Zarząd miastem spoczywał od początku lokacji w rękach rady i ławy. Radę ? spotykamy po raz pierwszy w przywileju z roku 1427. Mówi on o rajcach ?rezydujących w radzie?. Liczyła ona pięciu członków, z których każdy na przemian pełnił funkcję burmistrza. Radę powoływał i wybierał na okres jednego roku dziedziczny pan miasta. Rada zajmowała się : -bezpieczeństwem i porządkiem w mieście -dbała o czystość -nadzorowała targi tygodniowe -broniła interesów miejscowych kupców -kontrolowała miary i wagi -czuwała nad obronnością miasta -opiekowała się cechami -rozsądzała spory (cechów) -administrowała dochodami -sprawowała ogólny nadzór policyjny -na polecenie pana rozdzielała podatki i wykonywała polecenia pańskie. Rada zbierała się na dwie sesje w ratuszu. Działała przez swych przedstawicieli (dwóch rajców) lub też występowała w niektórych sprawach ?na pełnym zgromadzeniu? a więc rajców z burmistrzem. Rada działała też jako sąd, niekiedy rozstrzygał w drodze apelacji sprawy powierzone mu przez sąd wójtowski i ławników lub nawet zgłoszone przez strony i kasowała wyroki ławy. Rajcami zostawali przede wszystkim przedstawiciele miejscowego patrycjatu, posiadający prawo miejskie czyli tzw. obywatele miejscy. Określoną rolę w mieście pełniło też pospólstwo ? a to rzemieślnicy i kramarze. Odbywali oni zwyczajne zgromadzenia dla przeprowadzenia wyborów i nadzwyczajne dla uchwalenia podatków, wysłuchania zarządzeń władzy zamkowej. Ława /sąd wójtowsko-ławniczy/ - składała się z 7 zaprzysiężonych ławników z wójtem mianowanym przez dziedzicznego pana na czele. Ława odbywała sądy gajone lub wyłożone. W przypadkach wyjątkowych delegowany był do sprawy przez sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Funkcję zastępcy wójta sprawował jeden z ławników tzw. podwójci. Trzeci członek sądu wójtowsko-ławniczego zwał się referendarzem, czwarty nosił tytuł seniora. W skład sądu wchodził też pisarz sądowy, instygator, woźni i kat. Przed sądem wójtowskim stawali głownie mieszczanie, chłopi oraz Żydzi. Szlachta i duchowni występowali tylko jako strona powodowa. Zasięg terytorialny sądu obejmował w zasadzie miasto Rzeszów, ale w sprawach karnych rozciągał swą władzę i na sąsiednie wsie w sprawach z chłopami. Trudno jest ustalić kompetencje sądu wójtowskiego i ławniczego, gdyż nie zawsze przestrzegano ściśle tych samych zasad. Na ogół sąd ten działał w dwojakiej formie: jako sąd wójtowski albo jako sąd ławniczy gajony lub wyłożony. Sąd wójtowski ? składał się z wójta, dwóch ławników i pisarza, czasem urzędował w składzie tylko dwóch ławników. Obradował zasadniczo dwa razy w tygodniu częściej tylko w razie nagłej potrzeby. Załatwiał sprawy mniej ważne ?kontrakty, pokwitowania, sesje, legaty, pożyczki, inwentarze ruchomości, procesy o długi, nie wypłacanie należności, ugody, oblaty dekretów pańskich, przywilejów, uniwersałów, instrukcji, dyspozycji oraz wyroki w sprawach takich jak bójki, oszczerstwa, obrazy. Sąd ławniczy wyłożony ? reprezentował pełną radę. W zasadzie miał zbierać się trzy razy do roku i sądzić przez dwa tygodnie, ale zbierał się też częściej w razie potrzeby. Zajmował się obok spraw bieżących drobniejszymi, sprawami drobniejszej wagi jak również sprawami poważniejszymi, przy których trzeba było przesłuchania świadków, złożenia przysięgi jak na przykład sprawy o nieruchomości, o długi, sprawy karne. Sądem wyższej instancji był urząd dwoisty: rada i ława. Urząd ten składał się z rajców i ławników. Wyrokował tylko w sprawach karnych. Stosował inkwizycję i wydawał wyroki śmierci. Rada, sąd wójtowsko-ławniczy oraz urząd ochmistrzowski łączyły się nie raz dla spraw sądowych lub administracyjnych tworząc tzw. urząd troisty. Urząd ten albo sąd składał się z delegatów tych trzech urzędów lub też działał w pełnym składzie. Szacował nieruchomości, wprowadzał w posiadanie, decydował o płatności czopowego, występował też jako sąd najwyższy instancji w sprawach szczególnej wagi. Niezależnie od sądów miejskich działał sąd zamkowy tzw. urząd zamkowy. Sąd ten stał głównie na straży dóbr pańskich i normował stosunek poddanych do pana dziedzicznego, ale wyrokował też w sprawach cechowych, apelacyjnych, kryminalnych. Życie całego miasta regulował pan dziedziczny jako ?urząd pański?. Ten nadawał przywileje cechowe, uniwersały, dyspozycje, dekrety. Pan decydował w najważniejszych sprawach miasta, a często i poszczególnych mieszkańców. Obywatele rzeszowscy mogli odwoływać się od orzeczeń i dekretów rady oraz urzędu wójtowskiego. Również w sprawach karnych przysługiwała apelacja do najwyższej w mieście instancji ? pana dziedzicznego. Okres 1866-1918 Od roku 1860 rozpoczął się w Austrii okres rządów konstytucyjnych. Wydane zostały w roku 1861 statuty krajowe dla Galicji, które stały się podstawą prawną autonomii. Galicja stanowiła osobny kraj koronny, podzielony administracyjne na 82 powiaty i 2 miasta. Istniały w niej dwie władze: państwowa i tzw. krajowa. Zgodnie z zasadami autonomicznymi nowa rada miejska jako gminna w Rzeszowie objęła swoje czynności w dniu 20 lutego 1867r. Zakres jej działania był własny. Własny zakres obejmowały uprawnienia dotyczące bezpośrednio interesu gminy, czyli: -zarząd majątkiem gminnym i załatwianie spraw odnoszących się do związku gminy -czuwanie nad bezpieczeństwem osób i ich mieniem -starania o zakładanie i utrzymanie gminnych dróg, mostów, ulic i placów -dozór policyjny nad żywnością, targami, miarą i wagą -nadzór nad higieną i zdrowiem mieszkańców -nadzór nad czeladzią, wyrobnikami, przestrzeganie przez nich przepisów ich obowiązujących -nadzór nad obyczajowością publiczną -pomoc dla ubogich i zakładów dobroczynnych, zwalczanie żebractwa -troska o bezpieczeństwo przeciwpożarowe -nadzór nad budownictwem, udzielanie zezwoleń budowlanych -utrzymanie szkół ludowych i dofinansowanie szkół średnich. W skład rady wchodziło 30 osób (radnych) i 15 zastępców powołanych w wyborach kurialnych. Z pośród członków rady wybierana była na pierwszym posiedzeniu zwierzchność gminna w składzie 5 osób ? naczelnika miasta (burmistrza), jego zastępcy oraz 3 asesorów. Rada podejmowała decyzje w formie uchwał na posiedzeniach. Przewodniczył jej burmistrz, a w razie jego nieobecności zastępca. W czasie posiedzenia do dyspozycji urzędników były złożone odpowiednie akta zgodnie z porządkiem dziennym. Uchwały zapadały bezwzględną większością głosów obecnych radnych. Za wykonawstwo uchwał odpowiedzialny był burmistrz i jego aparat administracyjny (magistrat). Magistrat ? jako ciało kolegialne (zwane też zwierzchnością gminną) składał się z burmistrza i 5 asesorów. Pod kierownictwem i odpowiedzialnością burmistrza kierowała sprawami gminy i zostającymi pod jego zarządem zakładami i funduszami. Do jego zakresu działania należało: -wykonywanie ustaw i rozporządzeń wchodzących we własny zakres działania gminy -przygotowywanie wniosków do uchwał rady miejskiej -zarząd majątkiem, dochodami i wydatkami gminy, zakładów i funduszów gminnych lub pod zarządem gminy zostających -prowadzenie kasowości i rachunkowości gminy -zatwierdzanie rezultatów licytacji lub układów o dzierżawy -zatwierdzanie umów o dostawę a także zezwolenia na wydatki przewidziane i nieprzewidzianie budżetem -załatwianie wszystkich spraw, które przydzieliła Rada. Od 15 listopada 1862 roku członkowie rady uczestniczyli w pracach sekcji: Sekcja I ? duchowieństwa, zakładów dobroczynności i zdrowia; Sekcja II ? finansów, przemysłu i handlu; Sekcja III ? budownictwa, robót publicznych, bezpieczeństwa i porządku; Sekcja IV ? wojskowości. Sekcje zostały zlikwidowane w roku 1870 ale przywrócono ich działalność 3.XII.1865 r. Utworzono wówczas nowe sekcje: szkolną, skarbową, bezpieczeństwa. Było to przesunięcie pracy administracyjnej z członków zwierzchności gminnej na radnych skupionych w sekcjach. Na ogólnym posiedzeniu rady członkowie sekcji przedstawiali efekty swej pracy w formie wniosków. Reorganizacja komisji (sekcji) miała miejsce na początku XX wieku. W roku 1913 działały następujące: kontrolna, rewizji kasy, budżetowa, dobroczynności, zakładów przemysłowych, plantacyjna, wodociągowa, robót miejskich, finansowa. Komisje były ciałem doradczym magistratu i podlegały jego kierownictwu. Burmistrz pełnił funkcje przewodniczącego. Wyznaczał też zastępcę przewodniczącego komisji z członków magistratu. Uchwały (wnioski) komisji nie posiadały mocy obowiązującej. Organem zarządzającym i wykonawczym w sprawach gminy był burmistrz. Zastępował go zastępca wybierany przez radę. Do zakresu działania burmistrza należało: -przewodniczenie radzie miejskiej i na posiedzeniach magistratu -wykonywanie wszelkich uchwał i zarządzeń rady miejskiej i magistratu -kierownictwo urzędem miejskim, nadzór nad urzędnikami i pracownikami -sprawowanie kierownictwa policji miejscowej -przedstawianie do mianowania, zwalniania urzędników gminnych, wykonywanie władzy dyscyplinarnej -wykonywanie wszelkich spraw powierzonych zakresem działania -reprezentowanie gminy na zewnątrz W grupie urzędników w roku 1887 zatrudnieni byli: sekretarz, kasjer, kontroler, 3 kancelistów, budowniczy, inspektor policji, lekarz miejski, rakarz. Sekretarz ? był urzędnikiem konceptowym i głównym referentem wszystkich ważniejszych spraw oraz dyrektorem kancelarii i protokołował posiedzenia rady miejskiej Kasjer ? był przełożonym kasy miejskiej a zarazem referentem w sprawach oddziału rachunkowego Kontroler ? był drugim urzędnikiem kasy miejskiej Kanceliści ? byli powołani głównie do prowadzenia dziennika podawczego, ekspedycji pism i opiekowali się registraturą Budowniczy ? był referentem technicznym z głosem doradczym, jego czynności były określone specjalną instrukcją Inspektor policji ? jw. Lekarz miejski i weterynarz ? wchodzili wprawdzie w skład urzędników magistratu ale byli etatowymi, nie pobierali pensji ale płatność za czynności im przydzielone Wszystkich urzędników etatowych mianowała rada miejska po zaaprobowaniu zwierzchności gminnej. Biuro urzędu miejskiego składało się z dwóch oddziałów: a) oddział dla załatwiania spraw własnego i poruczonego zakresu działania b) urząd kasy miejskiej. W miarę rozwoju gospodarczego miasta, powstania i działalności przedsiębiorstw miejskich, dotychczasowa biurowość urzędu miasta nie mogła objąć działających zakładów pracy. W roku 1900 utworzono biuro ?Zarządcy Ekonomicznego? dla przedsiębiorstw miejskich. Akta zarządcy zawierały materiały dotyczące nadzoru nad gazownią, cegielnią, rzeźnią, koszarami, szkołami, budynkami miejskimi. W roku 1901 zarządca objął też administrację nad elektrownią w trakcie budowy (uruchomiona została w roku 1911). Zarząd Ekonomiczny posiadał własną kancelarię ? odrębny dziennik podawczy. Na początku XX wieku wyodrębniła się kancelaria budowniczego miejskiego. Dla prowadzenia własnej registracji przeznaczony był etat asystenta budownictwa. W okresie I wojny światowej 7.XI.1914 r. tuż przed wkroczeniem wojsk rosyjskich nastąpiło rozwiązanie rady miejskiej. Przerwa w pracy trwała do maja 1916 roku. Wówczas został utworzony Komitet Bezpieczeństwa Publicznego. W skład jego wchodzili też niektórzy członkowie rady. Zajmował się sprawami bezpieczeństwa publicznego, stosunkami sanitarnymi, nadzorem nad targami, aprowizacją miasta, miarami i wagami. W mieście po wybuchu wojny okupanta reprezentował Komisarz Rządowy w osobie Stanisława Jabłońskiego. Jako jego ciało doradcze w miejsce rozwiązanej rady powołano Radę Przyboczną w skład której weszło 8 osób. Objęła ona urzędowanie 6.XI.1914 r. Komisarz i rada przyboczna sprawowali władzę do końca okupacji tj. do listopada 1918 roku. Okres 1918-1939 W okresie międzywojennym (1918-1939) ustrój miasta Rzeszowa zasadniczo nie uległ zmianie. Poważnie zamieniono administrację Zarządu Miejskiego, utworzono wydziały, które otrzymały nazwy: I ? główny II ? administracyjno-prawny III ? finansowo-budżetowy IV ? techniczny V ? zdrowia publicznego Miejskie Zakłady Oświetleniowe (Elektrownia, Gazownia) Miejskie Zakłady Ceramiczne Zakres działania wydziałów był następujący: Ad. I ? zbieranie materiałów na posiedzenia organów kolegialnych miasta, projektowanie obrad, protokołowanie posiedzeń organów kolegialnych, sporządzanie listy diet członków magistratu za udział w posiedzeniach, przekazywanie uchwał rady i magistratu wydziałom administracyjnym i przedsiębiorstwom miejskim, ogłaszanie uchwał magistratu i rady miejskiej, prowadzenie ewidencji radnych i członków magistratu, prowadzenie dzienników podawczych i skorowidzów, opieka nad zasobem aktowym, archiwami zakładowymi, kupno, sprzedaż, utrzymanie inwentarza żywego, taboru, zarządzanie środkami lokomocji, zakup urządzeń biurowych, kontrola, konserwacja oraz kontrola ich stanów, eksploatacja telefonów, lokali administracyjnych, zaopatrzenie szkół w lokale, opał, światło, sprzęty, remonty lokali, utrzymanie czystości na ulicach, świadczenie w naturze oraz zarządzenie służbą miejską Ad. II ? ogólne kierownictwo i nadzór nad prowadzeniem miejskich zakładów opiekuńczych, opieka nad sierotami i dziećmi opuszczonymi i matkami, starcami i osobami niezdolnymi do pracy, bezdomnymi, bezrobotnymi, wystawianie świadectwa ubóstwa, sprawy karno-administracyjne i aresztu miejskiego, sprawy obywatelstwa, przynależności gminnej, prowadzenie aktów stanu cywilnego, wydawanie zaświadczeń o stanie majątkowym i rodzinnym, prowadzenie rejestru mieszkańców domów, ksiąg kontroli ruchu ludności, prowadzenie rejestru mężczyzn dla celów wojskowych, sprawy zasiłków dla rodzin osób powołanych na ćwiczenia, sprawy wojskowe (kwaterunek) Ad. III ? sprawy dotyczące sporządzania, uchwalania i wykonania budżetu miejskiego, opiniowanie wniosków natury finansowej, nadzór nad wpływami budżetowymi, sprawy pożyczek i długów, dotacji dla miasta, lokat kapitałów, prowadzenie księgowości miejskiej (rachuba), przyjmowanie wpływów i dokonywanie wypłat (kasa), codzienne uzgadnianie pozostałości kasowej z rachubą, bezpieczne przechowywanie gotówki, depozytów, walorów będących własnością miasta, załatwianie wszelkich spraw dotyczących wymiaru i poboru podatków i opłat.