Miasto Kraków

Zgodnie z założeniami wydanego 5.06.1257 r. przez księcia Bolesława Wstydliwego aktu lokacji Krakowa na prawie magdeburskim najwyższą władzę w mieście sprawował dziedziczny wójt stojący na czele ławy, która pełniła funkcje sądownicze. Rola wójta została ograniczona po buncie wójta Alberta w latach 1311-1312, wówczas dziedziczność urzędu wójtowskiego została zniesiona i zamieniona na dzierżawę, a znaczna część jego dochodów przeszła pod zarząd urzędników książęcych. Odtąd funkcja wójta ograniczała się do przewodniczenia w ławie i wykonywania obowiązków policyjnych. Urząd wójta został wykupiony przez radę w 1465 r. Właściwym samorządnym reprezentantem mieszkańców miasta była rada, po raz pierwszy wymieniona w dokumencie z 1264 r. Do kompetencji rady należały początkowo kwestie związane z handlem i sądownictwo targowe oraz jurysdykcja w zakresie przekroczenia uchwał wydanych przez radę tzw. wilkierzy miejskich. Stopniowo rada rozszerzała swoje uprawnienia, przejmując sądowe kompetencje ławy, której pozostawiła jedynie rozstrzyganie w sprawach cywilnych. Rada zwoływała też zgromadzenie mieszczan, odpowiadała za obronę miasta i bezpieczeństwo jego obywateli oraz zatwierdzała statuty cechowe. Wybierana była początkowo przez wójta, później przez ustępującą radę, a od XIV w. przez wojewodę krakowskiego. Ukoronowaniem zabiegów czynionych przez radę o uzyskanie jak największej autonomii i władzy w mieście był dekret króla Jana III Sobieskiego z 30.12.1677 r., przyznający prawo wolnego wyboru rajców samej radzie. Kres obowiązywania norm prawa magdeburskiego w Krakowie wyznacza uchwalone 18.04.1791 r. przez Sejm Wielki ?Prawo o miastach?. Kraków stał się miastem wydziałowym, włączono do niego Kazimierz, Kleparz i jurydyki, wybrano nowe władze miejskie. W kwietniu 1792 r. rozpoczął działalność magistrat krakowski zwany ogólnym (magistraty 4 cyrkułów miejskich zwano urzędami cyrkularnymi) wybrany przez zgromadzenie 60 elektorów tzw. gminnych. Magistrat ogólny składał się z prezydenta, wiceprezydenta i 8 radnych. Zgromadzenie elektorów gminnych wybierało kasjera miejskiego, magistrat wybierał pozostałych urzędników miejskich. Konfederacja targowicka przywróciła dawne władze i ustrój miasta, do zasad uchwalonych przez Sejm Wielki powrócono podczas Insurekcji Kościuszkowskiej w 1794 r. No mocy postanowień sejmu grodzieńskiego został wybrany przez zgromadzenia 5 gminnych i 12 ławników magistrat, składający się z prezydenta, wójta (równocześnie przewodniczący ławy miejskiej) i 10 radców. Zgromadzenie gminnych i ławników (odpowiednik rady miejskiej) posiadało prawo kontroli i uchylania postanowień magistratu. Na mocy traktatu rozbiorowego z 1795 r. Kraków otrzymała Austria, miasto zostało zajęte 5.01.1796 r. i zostało (do 1803 r.) stolicą Zachodniej Galicji. Samorząd funkcjonował na dawnych zasadach. W 1797 r. magistrat przejął należącą dotychczas do ławy władzę sądowniczą w sprawach cywilnych ? sprawował ją senat sądowy magistraturalny (magistrat sądowy). Senat polityczny (magistrat policyjno-ekonomiczny) pełnił jedynie rolę urzędu wykonawczego władz austriackich, rada miejska (15 gminnych i ławników) została praktycznie pozbawiona kompetencji. W 1802 r. magistrat stał się kolegialnym organem biurokratycznym, częściowo obsadzonym przez austriackie gubernium lwowskie, a częściowo wyłonionym w konkursie. W skład magistratu wchodzili burmistrz (prezydent miasta), podburmistrz, 10 konsyliarzy oraz sekretarz i urzędnicy miejscy. Magistrat pełnił funkcje sądowe w sprawach cywilnych oraz sprawował władzę polityczno-ekonomiczną w mieście (w tym zakresie podlegał nadzorowi gubernium), władze polityczną dzielił z Dyrekcją Policji w Krakowie. Namiastką rady miejskiej był 40-osobowy wybieralny wydział miejski. W 1800 r. zniesiono jurydyki, w 1802 r. połączono Kraków, Kazimierz i Kleparz w jedno miasto. Na mocy traktatu pokojowego w Schönbrunn w 1809 r. Kraków wraz z Podgórzem został włączony do Księstwa Warszawskiego. Zreorganizowano samorząd miejski ? Rada Municypalna pochodziła z wyboru, mianowany prezydent pozostawał pod nadzorem prefekta departamentu krakowskiego, działał przy pomocy 3 ławników. Miasto podzielono na 4 gminy (osobną gminą było Podgórze, włączone w 1811 r.). Kongres wiedeński w 1815 r., zadecydował o przywrócenia Podgórza Austrii i o utworzeniu wolnego, niepodległego i ściśle neutralnego miasta Krakowa z okręgiem zwanego Rzeczpospolitą Krakowską, pozostającego pod protektoratem trzech dworów opiekuńczych ? rosyjskiego, austriackiego i pruskiego. Według nadanej konstytucji władzą ustawodawczą stanowiła Izba Reprezentantów, władzę wykonawczą 13-osobowy Senat z prezesem na czele. Samo miasto nie zostało wyodrębnione i nie miało własnego samorządu, dotychczasowe władze miejskie zostały rozwiązane w lipcu 1816 r. Po wybuchu i stłumieniu w marcu 1846 r. powstania Kraków zajęły wojska zaborców, na mocy układu mocarstw zaborczych 16.11.1846 r. Kraków został oficjalnie wcielony do Austrii. Pod wpływem przemian politycznych w monarchii austriackiej w 1848 r. przywrócono radę miejską z wyboru, zastąpioną w 1853 r. przez mianowany magistrat, w skład którego wchodzili burmistrz, 4 radców magistrackich, personel urzędniczy oraz mianowany 20-osobowy wydział miejski, będący namiastką rady miejskiej. Wszystkie czynności magistratu i urzędów pomocniczych rozłożono na 5 departamentów, na 5 sekcji podzielono wydział miejski. W 1863 r. zlikwidowano wydział miejski, miastem zarządzał tylko magistrat. W 1850 r. w Wiedniu podjęto decyzję o zamianie nadgranicznego Krakowa w twierdzę. W 1866 r. Kraków otrzymał statut gminny, który przywracał samorząd. Rada Miejska pochodząc z wyborów (nie powszechnych lecz według kurii majątkowych) wyłaniała spośród siebie prezydenta. Wybierany przez radę miejska magistrat stał się organem wykonawczym gminy miasta Krakowa, realizującym uchwały rady miejskiej w sprawach własnych gminy (podległość Wydziałowi Krajowemu we Lwowie) oraz zadania powierzone w zakresie administracji państwowej (podległość Namiestnictwu we Lwowie). W skład magistratu wchodził prezydent, 2 (potem 3) wiceprezydentów, radcy magistraturalni (potem ławnicy) oraz urzędnicy gminy i zakładów miejskich. Od pocz. XX w. na czele personelu urzędniczego stał dyrektor magistratu, jako urząd miejski magistrat podzielono na wiele wydziałów. Władze samorządowe od początku zabiegały o rozwój Krakowa i przekształcenie go w miasto nowoczesne, w latach 1910-1912 włączono do Krakowa kilkanaście gmin podmiejskich, a w 1915 r. Podgórze, realizując w ten sposób ideę Wielkiego Krakowa. 31.10.1918 r. Kraków jako pierwsze z miast polskich wyzwolił się spod panowania zaborcy ? władzę cywilną i wojskową w mieście objęła Polska Komisja Likwidacyjna i polskie oddziały wojskowe. Samorząd działał początkowa według dawnych zasad, ale zatargi z władzami państwowymi spowodowały dwukrotne rozwiązanie przez wojewodę (od 1921 r. Kraków był stolicą województwa) Rady Miejskiej i ustanowienie zarządu komisarycznego (1924-1926), a w 1931 r. mianowanie Tymczasowej Rady Miejskiej. Magistrat w zakresie spraw własnych gminy podlegał Tymczasowemu Wydziałowi Samorządowemu we Lwowie, od 1928 r. wojewodzie krakowskiemu i wydziałowi wojewódzkiemu. W sprawach powierzonych magistrat podlegał namiestnictwu lwowskiemu, od 1921 r. wojewodzie krakowskiemu. Magistrat był pod stałym nadzorem rady miejskiej, zwłaszcza w zakresie finansowo-gospodarczym. W 1934 r. magistrat został przemianowany na zarząd miejski i pod tą nazwa działał do września 1939 r. Wojska niemieckie wkroczyły do Krakowa 6 września 1939 r. Kraków ustanowiono siedzibą Generalnego Gubernatorstwa ? na Wawelu rezydowała gubernator Hans Frank, w gmachu Akademii Górniczej znajdowała się rząd GG, w pałacu pod Baranami (Rynek Główny 26) była siedziba gubernatora dystryktu krakowskiego. Zwiększono obszar miasta poprzez włączenie w 1941 r. 28 gmin i 2 obszarów gminnych. Zarząd miasta pozostał polski jednak wyższe stanowiska zostały obsadzone przez Niemców (od 1941 r. zarząd miasta zorganizowany na wzór niemieckiego). Pełniącego od początku września 1939 r. obowiązki prezydenta miasta Stanisława Klimeckiego zastąpił 27.09.1939 r. niemiecki komisarz zwany starostą miejskim (Stadthauptmann), który powołał w miejsce rady miejskiej złożoną z Polaków Radę Przyboczną o bardzo ograniczonych kompetencjach. Kraków został oswobodzony 18.01.1945 r., magistrat rozpoczął działalność na dawnych zasadach ? w sprawach własnych gminy wykonywał uchwały Miejskiej Rady Narodowej i w całym zakresie podlegał jej kontroli. W 1950 r. zniesiono magistrat, terenowym organem jednolitej władzy państwowej stała się Miejska Rada Narodowa, a jej organem wykonawczym Prezydium MRN (jego przewodniczący przejął funkcje prezydenta). Po rozdzieleniu władzy uchwałodawczej i wykonawczej w 1973 r. przywrócono funkcję prezydenta miasta Krakowa jako organu administracji państwowej. Urząd Miasta Krakowa został powołany 9.12.1973 r. jako aparat wykonawczy prezydenta miasta, od czerwca 1975 r. do czerwca 1990 r. kompetencje prezydenta oraz UMK rozciągały się także na województwo krakowskie. W 1990 r. przywrócono samorząd miejski, po wyborach samorządowych Urząd Miasta Krakowa (zwany Magistratem) stał się biurem organów wykonawczych gminy miasta Krakowa: Zarządu Miasta Krakowa oraz prezydenta